به گزارش سراج24؛ حضرت عباس بن علی (ع) به عنوان نماد بی‌بدیل از حماسه و وفاداری در تاریخ اسلام می‌درخشد. اما آنچه او را از دیگر یاران امام حسین (ع) متمایز کرده، نه تنها شجاعت بی‌مثالش در میدان جنگ، بلکه «تبعیت بی‌چون‌وچرای او از امام» است. حضرت عباس (ع) همواره بر این باور بود که اولویت تمامی اقدامات او، خدمت به امام و اطاعت از فرمان‌های ایشان باشد. از همان لحظه‌ای که به دست امام علی (ع) تربیت شد و به عنوان یک سپاهی رشید در کنار امام حسن (ع) و امام حسین (ع) قرار گرفت، تا روز عاشورا که آخرین وظیفه‌اش در مأموریت آب‌رسانی به خیمه‌ها، حتی در شرایط سخت جنگ، بدون هیچ‌گونه درخواستی برای مبارزه مستقیم انجام شد، او همواره تجلی‌گر مفهوم «ولایت‌پذیری و اطاعت خالصانه» بود.
حجت‌الاسلام مهدی باباخانی، کارشناس مسائل دینی، به تبیین ابعاد مختلف شخصیت حضرت عباس (ع) و جایگاه رفیع او در مکتب عاشورا، به ویژه ولایت‌پذیری او از امام حسین (ع) پرداخته تا الگویی از پیروی مطلق از ولایت در راستای دین‌داری و حماسه‌سازی برای زندگی امروز ما ترسیم شود.
حضرت عباس (ع)؛ الگوی معرفت و ایمان
در میان معصومان و خاندان اهل بیت (ع)، شخصیت‌هایی مانند حضرت عباس (ع) جایگاه برجسته‌ای دارند. به نظر شما، مهم‌ترین وجه تمایز شخصیتی حضرت عباس (ع) نسبت به دیگر فرزندان ائمه چیست؟
شکی نیست که حیات اهل بیت (ع) و فرزندان آنان منبعی غنی برای الگوگیری در ساحت‌های مختلف اخلاقی، معرفتی و حماسی است. اما در این میان، حضرت عباس (ع) نمونه بارزی از تلاقی دو عنصر برجسته در مکتب اهل بیت یعنی حماسه و عرفان است. تربیت ایشان به گونه‌ای بوده که در کنار ایمان عمیق و اخلاق والا، روحی سلحشورانه، رشادت‌طلب و سرشار از غیرت ولایی نیز در ایشان نهادینه شده است. این الگو خصوصاً برای نسل جوان، که نیازمند قهرمانان واقعی با پشتوانه اعتقادی است، بسیار ارزشمند و راه‌گشاست.
گاه این گلایه شنیده می‌شود که در منابر و تبلیغات دینی، جنبه‌های عاطفی شخصیت اهل بیت(ع) بیش از وجوه حماسی آنها مورد توجه قرار می‌گیرد. دیدگاه شما چیست؟
بله، این نکته بسیار دقیق و قابل تأمل است. اگرچه مظلومیت اهل بیت (ع) و مصائب آنها بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ اسلام است و تأکید بر آن، بعد انسانی و عاطفی ما را فعال می‌کند، اما این نباید باعث غفلت از وجه حماسی و خردمندانه شخصیت آنان شود.
مبلغان دینی موظف هستند با نگاهی همه‌جانبه، ضمن احترام به مخاطب، هم بعد احساسی و هم بعد عقلی و حماسی اهل بیت را تبیین کنند. بیان شجاعت، صلابت و قدرت تصمیم‌گیری شخصیت‌هایی چون حضرت عباس (ع)، علاوه بر زدودن شبهات، موجب ارتقاء معرفت دینی مخاطب می‌شود.
پیش‌زمینه تولد یک قهرمان
می‌دانیم که ولادت حضرت عباس (ع) خود با نگاهی ویژه از سوی امیرالمؤمنین (ع) همراه بود. آیا این نگاه، نشان از پیش‌بینی نقش ایشان در آینده داشت؟
قطعاً همین طور است. امیرالمؤمنین امام علی (ع) با درک عمیق و نگاه ژرف خود به آینده، از برادرش عقیل درخواست کرد تا زنی شجاع و اصیل برای او برگزیند که فرزندانش حامل ویژگی‌های رشادت و دلاوری در راه دین باشند. عقیل، فاطمه بنت حزام از خاندان دلیر بنی‌کلاب را انتخاب کرد که بانویی بود که بعدها به «ام‌البنین» مشهور شد.
وقتی حضرت عباس (ع) در چهارمین روز شعبان سال 26 هجری متولد شد، امام علی (ع) نام او را عباس گذاشت که نشانه صلابت و هیبت است. امیرالمؤمنین (ع) طبق سنت پیامبر (ص) در گوش او اذان و اقامه گفت، او را به سینه چسباند، بازوانش را بوسید و اشک در دیدگانش حلقه زد. وقتی ام‌البنین از علت این اشک‌ها پرسید، امام فرمود: این دستان در روزی خونین به یاری فرزندم حسین (ع) خواهند رفت و در آن راه قطع خواهند شد. اما خداوند در برابر آن، دو بال به او عطا خواهد کرد تا مانند جعفر طیار در بهشت پرواز کند.
از شواهد پیداست که امام علی (ع) تربیتی ویژه برای حضرت عباس (ع) تدارک دیده بودند. آیا مصادیقی از این تربیت حماسی وجود دارد؟
بله، این تربیت تنها محدود به آموزه‌های اخلاقی و عرفانی نبود، بلکه امام علی (ع)، عباس (ع) را در عرصه آمادگی جسمانی و نظامی هم به دقت پرورش داد. نمونه بارز آن، داستانی است که در دوران نوجوانی عباس (ع) رخ داد. روزی مردی عرب صندوقی حاوی شمشیری نفیس به مسجد آورد و آن را به امیرالمؤمنین (ع) تقدیم کرد.
عباس نوجوان با دقتی خاص به شمشیر چشم دوخت. امام علی (ع) او را نزد خود فرا خواند و شمشیر را بر قامت بلند او بست. لحظه‌ای مکث کرد و سپس اشک ریخت و فرمود: می‌بینم که دشمن پسرم را احاطه کرده و او با همین شمشیر می‌جنگد تا هر دو دستش قطع شود.
شرکت در جنگ صفین؛ تولد یک مبارز
حضرت عباس (ع) در جنگ صفین چه نقشی ایفا کرد؟ آیا شواهدی از رشادت او در این نبرد موجود است؟
جنگ صفین اولین عرصه جدی آزمون نظامی برای حضرت عباس (ع) بود. در یکی از مقاطع مهم جنگ، معاویه راه آب فرات را بر سپاه امام علی (ع) بست. امام عده‌ای را برای آزادسازی فرات فرستاد، از جمله امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) که در کنار مالک اشتر حضور داشتند.
این اتفاق اولین تجربه نظامی او بود، اما فراتر از آن، در روایتی آمده که هنگام درخواست نبرد از امام حسین (ع) در روز عاشورا، حضرت عباس (ع) یادآور همین حماسه صفین شد و گفت: آیا یادتان نیست که چگونه برای آزادسازی آب در صفین جنگیدیم؟
همچنین در صفین، مبارزی نیرومند از لشکر معاویه به نام کریب برای مبارزه با امام علی (ع) فراخوان داد. امام علی (ع) تاکتیکی را به کار بست که هم باعث ایجاد رعب در دل دشمن شود و هم روحیه حضرت عباس (ع) را تقویت کند. ایشان زره، اسب و نقاب خود را با عباس (ع) تعویض کرد تا او را به جای خود به میدان بفرستد.
عباس جوان، با ظاهری همانند پدر، کریب را در مبارزه‌ای کوتاه به هلاکت رساند. این اقدام نشان می‌دهد که اندام و هیبت عباس (ع) حتی در جوانی، قابل تمایز از دیگران نبود و شباهت او با امام علی (ع) به قدری بود که این تاکتیک به خوبی جواب داد.
آیا موردی خاص‌تر از حماسه‌های حضرت عباس (ع) در صفین گزارش شده است؟
بله، یکی از صحنه‌های کمتر شناخته شده اما شگفت‌انگیز، نبرد حضرت عباس (ع) با فرزندان یکی از جنگاوران لشکر معاویه است. نوجوانی از سپاه امام علی (ع) که با نقاب آمده بود، مبارز طلبید.
معاویه یکی از سردارانش به نام ابوشعشاء را مأمور مبارزه با او کرد. ابوشعشاء ابتدا امتناع کرد، اما در نهایت هفت فرزندش را به میدان فرستاد و عباس نوجوان، هر هفت تن را به خاک افکند. این صحنه آنچنان خارق‌العاده بود که موجب شگفتی هر دو سپاه شد. وقتی نوجوان نقاب را برداشت، امام علی (ع) چهره عباس را آشکار کرد.
در کنار امام حسن (ع)؛ آزمون اطاعت و وفاداری
بعد از شهادت امام علی (ع)، چه نقشی برای حضرت عباس (ع) در کنار امام حسن (ع) ثبت شده است؟
حضرت عباس (ع) در این دوران با آنکه روحیه حماسی داشت، اما کامل‌ترین اطاعت را نسبت به برادر خویش، امام حسن (ع) ابراز کرد. سکوت و خویشتنداری در برابر امر ولی نشانه‌ای از وفاداری کامل به ولیّ زمان است.
در زیارت‌نامه ایشان نیز از زبان امام صادق (ع) آمده است: «السلام علیک أیها العبد الصالح، المطیع لله و لرسوله و لامیرالمؤمنین و الحسن و الحسین». این تأکید بر اطاعت نشان می‌دهد حضرت عباس (ع) تنها مبارزی شجاع نبود، بلکه نماد عقلانیت سیاسی، بصیرت دینی و تسلیم در برابر حجت خدا هم بود.
حضرت عباس (ع) در نهضت عاشورا
و سرانجام، جایگاه حضرت عباس (ع) در نهضت عاشورا چگونه شکل گرفت؟
پس از مرگ معاویه، با استقرار یزید بر مسند قدرت، امام حسین (ع) راهی جز قیام ندید. حضرت عباس (ع) از لحظه اول در کنار امام ایستاد و حتی زمانی که امام از دارالاماره در مدینه خارج شد، او و یارانش با شمشیرهای آماده وارد شدند تا امام را محافظت کنند.
از مدینه تا کربلا، حضرت عباس (ع) تنها محافظ و پرچمدار نبود بلکه او شریک راه، رازدار و وفادارترین همراه امام بود. در شب عاشورا هم وقتی امام بیعت را از همه برداشت، چهره‌ای که با صلابت گفت: «نه، هرگز! جانم فدای شما باد!» حضرت عباس (ع) بود.
یکی از معروف‌ترین ویژگی‌های حضرت عباس (ع) در روز عاشورا، مسئولیت آب‌رسانی به خیمه‌هاست. آیا این مأموریت تنها جنبه خدمتی داشت یا بعدی راهبردی و حماسی هم در آن نهفته بود؟
پرسش بسیار دقیقی است. مسئولیت حضرت عباس (ع) در تأمین آب، هرچند در ظاهر عملی خدمتی به نظر می‌رسد، اما در واقع یکی از راهبردی‌ترین اقدامات سپاه سیدالشهدا (ع) بود. نباید فراموش کرد که سپاه عمر بن سعد با آگاهی کامل از نقشه‌های جنگی، در روز هفتم محرم به دستور عبیدالله بن زیاد، مسیر فرات را بر اهل بیت (ع) بست. این محاصره آبی، مقدمه‌ای برای فشار روانی و جسمی بر امام حسین (ع) و یارانش بود.
در چنین شرایطی مأموریت آب‌رسانی تنها حمل مشک نبود، بلکه نوعی نفوذ نظامی در قلب دشمن، شکستن خط محاصره، و نجات زندگی خانواده‌های امام بود. سپردن این وظیفه حساس به حضرت عباس (ع) به خاطر ویژگی‌های منحصر به فرد ایشان بود: توان بدنی، مهارت جنگی، سرعت عمل و شجاعت بی‌مانند در عبور از صفوف دشمن. او تنها فردی بود که می‌توانست با یک نفره نفوذ کند، چندین نفر را از پا درآورد، مشک را پر کند و برگردد، و همین کار را چند بار انجام داد.
چرا حضرت عباس (ع) مسئول آب آوردن به خیمه‌ها شد؟
بر اساس منابع تاریخی، چرا حضرت عباس (ع) مانند دیگر یاران امام، در میدان اصلی نبرد برای جنگ مستقیم با دشمن حضور پیدا نکرد و تنها در مأموریت آب‌رسانی جنگید و به شهادت رسید؟
نکته‌ای عمیق و بسیار مهم است. حضرت عباس (ع) با آن همه شجاعت و مهارت نظامی، از همان آغاز می‌توانست به عنوان یک رزم‌آور در میدان حاضر شود. اما دو عامل اساسی مانع از آن شد:
اول، اطاعت بی‌قید و شرط از امام حسین (ع). حضرت عباس (ع) در شب عاشورا می‌فرماید: «لا أرخص بنفسی دونک» جانم را سپر تو می‌کنم، ای حسین! تا وقتی امام به او اجازه مستقیم برای ورود به جنگ نداد، او هیچ‌گاه خودسرانه وارد میدان نشد.
دوم، وظیفه استراتژیک محافظت از خیمه‌ها و آب‌رسانی. امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) را به عنوان فرمانده و حامل پرچم، نگه داشت. پرچمدار کسی بود که باید تا پایان نبرد باقی می‌ماند و اگر او زودتر به میدان می‌رفت، هم روحیه سپاه شکسته می‌شد و هم بی‌سروسامانی در اردوگاه اهل بیت (ع) پیش می‌آمد. این تدبیر امام نشان می‌دهد که حضرت عباس (ع) مسئولیتی ویژه داشت، متفاوت از دیگر یاران که در موج‌های اول جنگ اذن میدان می‌گرفتند.
در واقع حضرت عباس (ع) آخرین فرد از سپاه امام حسین (ع) بود که اجازه میدان گرفت، و آن هم نه برای جنگ، بلکه برای آب آوردن برای کودکان تشنه. و این همان لحظه‌ای است که شخصیت او به اوج می‌رسد. مردی که در عین قدرت جنگی، اولویت را به خدمت، وفاداری و اطاعت از امام می‌دهد.
برخی می‌پرسند: چرا حضرت عباس (ع) با وجود رسیدن به آب، خود ننوشید؟ آیا این تنها یک حرکت عاطفی بود یا معنای عمیق‌تری دارد؟
این رفتار را نمی‌توان تنها از منظر احساسات یا ادب خانوادگی تحلیل کرد. لحظه‌ای که حضرت عباس (ع) دستانش را در آب فرات فرو برد و مشک را پر کرد، تشنگی او را به شدت آزار می‌داد. اما هنگامی که آب را نزدیک لب برد، به یاد لب‌های خشکیده امام حسین (ع) و صدای ناله کودکان افتاد.
او خطاب به خود گفت: «یا نفس من بعد الحسین هونی، وبعده لا کنت أن تکونی» (ای جان من! بعد از حسین زنده ماندن برایت ارزشی ندارد) این لحظه، لحظه‌ای عرفانی و اوج خودگذشتگی است. حضرت عباس (ع) به ما نشان داد که در مکتب عاشورا، ولایت‌محوری بر خواهش نفس پیروز است. تشنگی حضرت عباس، از هر قهرمانی قهرمانانه‌تر بود، چراکه او عطش را با معرفت خاموش کرد. این حرکت، یکی از تابناک‌ترین جلوه‌های بصیرت، ایثار و وفاداری در تاریخ است.
جزئیاتی از نحوه شهادت حضرت
حضرت عباس (ع) در مسیر بازگشت از فرات، در حین دفاع از مشک آب به شهادت رسید. آیا جزئیاتی تاریخی از این صحنه در منابع آمده که نقش جنگی ایشان را روشن‌تر کند؟
بله، منابع متعدد به ویژه در کتب مقاتل این صحنه را با دقت شرح داده‌اند. پس از پر کردن مشک، حضرت عباس (ع) با مشک بر دوش، شمشیر به دست، در حال بازگشت به سوی خیمه‌ها بود. سپاه دشمن که دید اگر عباس (ع) به خیمه‌ها برسد، کودکان دوباره جان خواهند گرفت، نقشه‌ای برای محاصره او کشیدند.
در این درگیری نابرابر، حضرت عباس (ع) مانند شیری درنده ده‌ها نفر را به خاک افکند. یکی از مهاجمان، ضربتی بر دست راست او وارد کرد و آن را قطع کرد. عباس شمشیر را به دست چپ گرفت و به نبرد ادامه داد تا آن هم قطع شد. در این حال، با دندان‌ها مشک را نگه داشته بود. دشمن تیرهای زیادی به سوی او پرتاب کرد. تیری به چشمش خورد، نیزه‌ای بر سینه‌اش نشست و عمود آهنینی بر سرش فرود آمد.
امام وقتی خود را بر بالین عباس رساند، فرمود: «الآن انکسر ظهری، وقلت حیلتی، وشمت بی عدوی»؛ اکنون پشتم شکست، راه چاره‌ام بسته شد و دشمن شاد شد.
لزوم الگوگیری از حضرت عباس(ع) در تبعیت مطلق از رهبری
پس می‌توان گفت حضرت عباس (ع) نه تنها پرچمدار، بلکه نگهدارنده آخرین سنگر مقاومت سپاه امام حسین (ع) بود؟
دقیقاً. شهادت حضرت عباس (ع) نقطه عطفی در عاشورا بود. با افتادن پرچم او، اردوگاه امام حسین (ع) وارد مرحله آخر شد. حضرت عباس (ع) تنها یک رزمنده نبود، بلکه ستون خیمه وفاداری، نماد قله بصیرت و تجسم مکتب حسینی در عمل بود. او نشان داد که در کربلا، جنگیدن هدف نیست، بلکه فهمیدن جایگاه، اطاعت از امام و ترجیح دادن تشنگی خود بر لب‌های کودکان مهم‌ترین نبرد است.
درواقع حضرت عباس بن علی (ع) عصاره تربیت علوی و آیینه وفاداری، بصیرت و حماسه است. نه فقط نماد شجاعت و رشادت، بلکه الگویی کامل برای هر کسی است که می‌خواهد دین‌داری را در بستر عقل، اخلاق و حماسه تجربه کند. او یک قهرمان نظامی و آموزگار ابدی در مکتب اسلام و تبعیت از ولایت است.
اگر می‌خواهیم در زندگی خودمان حضرت عباس (ع) را الگو قرار بدهیم، باید بدانیم که ایشان ضمن ایمان خالص به خدای متعال، به شدت پیرو امام و ولی امر خود بود. این نکته مهمی است که اگر امروز در مبارزه با صهیونیسم جهانی به آن دقت داشته باشیم و در هر برهه‌ای از زندگی و در هر شرایطی از ولی امر مسلمین پیروی بی چون و چرا داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم از حضرت عباس (ع) الگو گرفته‌ایم.
