دانش‌آموز بلاگری؛ وقتی فضای مجازی جای معلم تربیتی را می‌گیرد

به گزارش سراج24؛ در فضای مجازی تصاویر و فیلم‌هایی منتشر می‌شود که در اماکن آموزشی و مدارس، دانش‌آموزان در حال رقص و شوخی‌های خارج عرف هستند. حالا چندی است که بحث درباره فیلم‌های شیطنت دانش‌آموزان سر کلاس و انتشار آنها در فضای مجازی داغ شده است.

موضوعی که ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و حقوقی دارد. این پدیده که در ظاهر تنها نمودی از سرکشی نوجوانی به نظر می‌رسد، در عمق، نشانه‌ای از تحولات عمیق فرهنگی، شکاف‌های تربیتی و تعامل پیچیده نسل جوان با فضای مجازی دارد. فضایی که کنترل و حکمرانی داده داخلی برای این نسل ندارد و دستهایی برای تشدید این نابهنجاری‌ها دیده می‌شود که نگران کننده است.

فیلم رقص دختران در کلاس؛ چه کسی دست به ضبط زد؟

یادآوری این نکته که شوخی‌ها و حرکات هیجان‌زده دوره نوجوانی در فضای مدرسه و کلاس‌های درس به‌ویژه زمانی که معلمان و اولیای مدرسه در آن فضا حضور ندارند، همواره و در همه ادوار وجود داشته و به صرف آن نمی‌توان ابتذال را پاندمی مدارس دختران ایرانی توصیف کرد، بلکه از سر شیطنت و تاثیرپذیری از گروه همسالان و محیط است و در تمام دوران این دست حرکات در مدارس دیده می‌شده و ربطی به نسل z و دختران امروز ندارد، البته فضای مجازی و برخی بی‌ملاحظگی‌ها در خانواده‌ها باعث شده، حرکات خارج عرف بیش از گذشته دیده شود.

اما مسئله وقتی جدی می‌شود که گویا برخی سکوهای خارجی در دیده شدن این تصاویر و اصطلاحا وایرال کردن آن و قراردادن در اکسپلور خود دستکاری شده‌اند و تعمدی دارند تا تمام فضای مدارس و آموزشی ما را اینگونه نمایش دهند و این موضوع هوشیاری بیش از پیش مسئولان و خانواده‌ها را می‌طلبد.
از منظر مسائل اخلاقی و فرهنگی نیز برخی قبح‌شکنی‌ها و حرکات نامتعارف در مکان‌های عمومی یا انتشار آن در فضای مجازی با ارزش‌های ایرانی و اسلامی و قواعد پذیرفته شده اجتماعی همخوانی ندارد و اصرار بر انتشار این دست محتوا و یا ایجاد کانالها و صفحاتی برای انتشار گسترده مشکوک به نظر می‌رسد.

این موضوع نیازمند بررسی دقیق به منظور شناسایی شبکه‌های سوءاستفاده کننده و همچنین گفت‌وگوی فرهنگی با دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و خانواده‌های آنها و درک متقابل  برای حل این نابهنجاری به عنوان یک بدرفتاری اخلاقی و اجتماعی دارد.

نکته بعد تأثیر روانی و پیامد‌های آن روی دانش آموزانی است که فیلم آنها ترند می‌شود و همچنین آثاری که می تواند بر دیگر نوجوانان داشته باشد.

خواه این انتشار و ترویج این دست تصاویر عامدانه و خواه سهوی باشد، می‌تواند باعث فشار روانی، اضطراب یا حتی آسیب‌های اجتماعی و شخصیتی عمیق برای آنها شود و آینده این نوجوانان را با مخاطراتی جبران ناپذیر مواجه کند.

برای بررسی بیشتر ابعاد روانی این موضوع به سراغ یک روان‌شناس کودک و پژوهشگر تعلیم و تربیت رفتیم تا نقطه نظرات وی را جویا شویم.

میرزایی کارشناس حوزه نوجوانان با اشاره به خلاءهای قانونی حمایتی از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی گفت: مشخصا امروز می‌توانیم بگوییم، برخی باندهای سوء استفاده‌گر به منظور جذب مخاطب و سودجویی و از طرفی اراده پلتفرم‌های(سکو) خارجی برای تخریب هویت فرهنگی ایرانیان، به کودکان و نوجوانان ما طمع کرده اند و بی‌رحمانه هر روز جلوتر می آیند.

میرزایی با اشاره به تبعات و خطرات رها بودن این فضا گفت: روزگاری نگران اجرای سند ۲۰۳۰ در مدارس و آموزش و پرورش بودیم و این حساسیتها به حق بود، اما به واسطه کرونا تقریبا تمام دانش آموزان از سطوح ابتدایی تا دبیرستان، دسترسی به اینترنت و فضای مجازی پیدا کردند و حالا این فضای نامحدود و پرمخاطره، فجایعی بدتر از برخی مفاد سند ۲۰۳۰ را در دل خود ترویج می کنند که نگران کننده است. متاسفانه نه اولیای مدارس و نه خانواده ها نسبت به این فضای جدید اگاه و مطلع نیستند و آن حساسیت و جدیت در دولتمردان و مسئولان ذی ربط برای کاهش این مخاطرات دیده نمی شود و در دور باطلی افتاده ایم که با موضوعات کاملا تخصصی که با سرنوشت آینده سازان ایران گره خورده است، برخوردهای پوپولیستی و شعاری دارند و در رودربایستی فیلترینگ و عدم فیلترینگ مانده اند، درصورتی که موضوع فراتر از این بحثهاست.

مهدی بیاتی در گفت‌و‌گویی این دست مسائل را نشات‌گرفته از بحران هویت در میان نوجوانان به واسطه غرق شدن در فضای مجازی توصیف کرد که سبب ساز افزایش ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی خواهد شد.

بیاتی ضمن انتقاد از وضع کنونی و اتمسفر فرهنگی مدارس و آموزشگاه‌ها که نشان دهنده عدم رشد تربیتی نوجوانان بر اساس سند تحول بنیادین است؛ تصریح کرد: اگر بازتعریف دقیقی در سیاست‌گذاری‌ها در حوزه‌های مختلف برای نسل نوجوان بشکل عاجل انجام نشود، بحران‌های اجتماعی به‌مراتب شدیدتر از بحران‌های اقتصادی و سیاسی در انتظار جامعه خواهد بود.

والدین؛ آخرین نهاد تربیتی که دیگر فرصت ندارد

وی در توصیف دوره نوجوانی توضیح داد: در تمام نظام‌های روان‌شناختی، نوجوان در جستجوی بحران هویت معرفی می‌شود. نوجوان همواره به دنبال این است که بداند کیست و چه جایگاهی در جامعه دارد. حال اگر نهاد خانواده و اجتماع نتوانند پاسخ مناسبی به این پرسش‌ها بدهند، نوجوان برای دیده شدن به سراغ روش‌هایی می‌رود که اغلب از نگاه ما ناهنجارند.

وی در بخش دیگری از اظهاراتش با اشاره به بی‌ملاحظگی والدین به بهانه فشار‌های اقتصادی و تامین معیشت فرزندان گفت: امروز والدین یا گرفتار تأمین معاش هستند و یا خود اساسا حساسیتی به این موضوعات ندارند و با آن سهل انگارانه برخورد می‌کنند و سلامت روان نه‌تنها کودک و نوجوان، بلکه خانواده به فراموشی سپردهاند. پدر و مادری که دغدغه‌ی اصلی‌شان فقط نان شب است، فرصت و توان کافی برای ارتباط مؤثر با فرزندشان ندارند. در نتیجه نوجوان از نظر عاطفی و روانی کمتر دیده می‌شود و برای جلب توجه، به هر راهی ممکن متوسل می‌شود.

بحران هویت نوجوانان؛ وقتی دیده شدن مهم‌تر از درس خواندن می‌شود

برخی کارشناسان نیز تهیه و انتشار این فیلم‌ها را به پدیده‌ای تحت عنوان《دانش آموز بلاگر》ها نسبت می‌دهند و معتقدند، پدیده «دانش‌آموز بلاگری» که این روز‌ها در فضای مجازی و محیط مدرسه بسیار دیده می‌شود، در حقیقت رفتاری نوظهور نیست. همان‌طور که علیرضا کربلایی، عضو حقیقی شورای عالی آموزش و پرورش عنوان می‌کند؛ از دهه ۷۰ و ۸۰ هم دانش‌آموزان با دوربین‌های قدیمی در محیط مدرسه فیلم‌های مختلفی می‌گرفتند؛ اما حالا با توسعه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، این رفتار‌ها گسترده‌تر و پررنگ‌تر شده‌اند.

یکی از دلایل رشد این پدیده، امکان جذب دنبال کننده‌های بیشتر در شبکه‌های اجتماعی است و حتی درآمدزایی از طریق انتشار این ویدیوهاست. نوجوانان در فضای مجازی تلاش می‌کنند جایگاه و دیده شدن خود را افزایش دهند که این مسئله گاهی با رقابت و چشم و هم چشمی همراه است. در واقع، این روند محصول رشد فضای رسانه‌ای است که به صورت غیرمستقیم باعث گسترش این رفتار‌ها در مدارس شده است.

عضو شورای عالی آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: یکی از مشکلات مهم نبود قوانین و آیین‌نامه‌های مشخص برای مواجهه با این پدیده در مدارس است. در حالی که قوانین سختگیرانه‌ای درباره استفاده از موبایل در بسیاری از کشور‌ها وجود دارد، در ایران اجرای چنین قوانینی به‌خوبی ممکن نیست و کنترل موبایل دانش‌آموزان به‌سختی انجام می‌شود.

وی همچنین تاکید دارد که حضور دائم موبایل در محیط مدرسه باعث شده که دانش‌آموزان فرصت کافی برای تمرکز بر درس نداشته باشند.

کربلایی معتقد است که باید قوانین سخت‌گیرانه‌تری در خصوص همراه داشتن موبایل در مدارس تدوین و اجرا شود تا این پدیده مهار شود.

عضو شورای عالی آموزش و پرورش در خاتمه افزود: نوجوانان امروزه در کنار زندگی واقعی، یک زیست‌بوم دوم در فضای مجازی دارند که در آن ساعت‌ها وقت می‌گذرانند، احساسات خود را ابراز می‌کنند و روابط اجتماعی‌شان شکل می‌گیرد. این دو زیست‌بوم گاه با هم تعارض ایجاد می‌کنند و والدین و مربیان کمتر از این فضای موازی آگاهند و قانون گذاران و دستگاه‌های ذی ربط کمتر به این پدیده توجه نشان میدهد.

اما کار این گزارش به مرحله‌ای رسید که مستلزم پیگیری موضوع از متولیان فرهنگی و پرورشی نظام تعلیم و تربیت شد؛ لذا از آنجا که طی یک هفته تمامی تماس‌های ما با معاون فرهنگی و پرورشی وزارت آموزش و پرورش بی‌پاسخ ماند، شال و کلاه کرده تا حضورا در پی مسئولی متعهد به افکار عمومی، تلاش کنیم مسائل را رودررو مطرح کنیم که روابط عمومی معاونت پرورشی آب پاکی را روی دستمان ریخت که؛ 《آقای دکتر مصاحبه نمی‌کنند... 》در دلم گفتم آقای دکتر چرا مسئولیت را پذیرفتند که حالا مصاحبه نمی‌کنند!

اما ناگزیر به سراغ مرد همیشه پاسخگو در آموزش و پرورش رفتیم، میکائیل باقری مدیر کل قرآن عترت و نماز وزارت آموزش و پرورش.

میکائیل باقری با اشاره به اهمیت جذب تمامی طیف‌های دانش‌آموزان، آنهایی که نه در گروه فعالان مذهبی قرار می‌گیرند و نه کاملاً بی‌تفاوت هستند، گفت: اگر بتوانیم برنامه‌هایی طراحی کنیم که متناسب با زمان و فضای فکری امروز نوجوانان باشد، بخش بزرگی از این گروه هم به فعالیت‌های تربیتی و دینی علاقه‌مند می‌شوند. ما باید جذابیت را با محتوا ترکیب کنیم تا تأثیرگذاری افزایش یابد.

ضعف مدرسه؛ وقتی مربی پرورشی در کلاس نیست

مدیرکل قرآن، عترت و نماز وزارت آموزش و پرورش تصریح کرد: برخی ابزار‌ها و فعالیت‌ها که در گذشته اثربخش بودند، امروزه دیگر جواب نمی‌دهند. مثلاً روزنامه دیواری، وبلاگ یا حتی پادکست، زمانی جذاب بودند، اما اکنون با شتاب رشد فناوری و تغییر ذائقه نسل جدید، دیگر کافی نیستند. ما باید به سمت فعالیت‌هایی برویم که با فضای امروز دانش‌آموزان همخوانی داشته باشد.

وی در ادامه به چالش‌های اجرای برنامه‌های تربیتی در مدارس اشاره کرد و گفت: نبود مربی پرورشی در بسیاری از مدارس، یکی از موانع انتقال پیام‌های دینی و فرهنگی است. در برخی موارد، پیام اصلاً به دانش‌آموز نمی‌رسد یا بسیار دیر و ناقص منتقل می‌شود. این موضوع باعث می‌شود بخشی از دانش‌آموزان از برنامه‌ها بی‌خبر یا بی‌علاقه باقی بمانند.

باقری تأکید کرد: نباید همه بار تربیت دینی دانش‌آموز را فقط بر دوش مدرسه گذاشت. مدرسه تنها یکی از اجزای مؤثر در این مسیر است. خانواده و جامعه نقش بسیار مهم‌تری دارند. با این حال، ما وظیفه داریم که از ظرفیت موجود در مدرسه حداکثر بهره را ببریم.

مدیرکل قرآن، عترت و نماز وزارت آموزش و پرورش، راهکار موفقیت در این مسیر را چنین عنوان کرد: باید در طراحی فعالیت‌ها، جذاب‌سازی را محور قرار دهیم و ضمن نوسازی محتوا، شیوه‌های نوینی برای انتقال پیام‌های دینی به کار ببریم. اگر این اتفاق بیفتد، می‌توانیم سهم بیشتری از دل و ذهن دانش‌آموزان امروز را به خودمان اختصاص دهیم.

نمونه‌هایی از قوانین سختگیرانه کشورهای مختلف برای استفاده نوجوانان از شبکه‌های اجتماعی

در حالی که بحث استفاده کودکان و نوجوانان از فضای مجازی به یکی از چالش‌های جدی جوامع مدرن تبدیل شده و در ایران با پدیده مخرب استفاده گسترده کودکان و نوجوانان از فیلترشکن ها مواجهیم، ایالت تگزاس آمریکا لایحه‌ای جدید برای محدود کردن دسترسی کاربران زیر ۱۸ سال به شبکه‌های اجتماعی را تصویب کرد. این طرح با هدف حفاظت از سلامت روانی و اجتماعی نوجوانان، پلتفرم‌ها را موظف به اجرای سیستم تأیید سن کاربران و امکان حذف حساب فرزندان توسط والدین کرده و در صورت عدم رعایت، جریمه‌های سنگینی را در نظر گرفته است.

ایالت تگزاس در ایالات متحده آمریکا گام‌های جدی در جهت محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی برداشته است. لایحه جدیدی که اخیراً در این ایالت به تصویب رسیده، تمام پلتفرم‌های اجتماعی را موظف می‌کند سیستمی برای تأیید دقیق سن کاربران اجرا کنند و از دسترسی افراد زیر ۱۸ سال به این شبکه‌ها جلوگیری کنند.

طبق این قانون، والدین حق دارند حساب‌های فرزندان خود را حذف کنند و در صورتی که شبکه‌های اجتماعی این مقررات را رعایت نکنند، با جریمه‌های مالی سنگین مواجه خواهند شد. این لایحه مشابه قوانینی است که قبلاً در ایالت فلوریدا وضع شده بود؛ قانونی که استفاده از شبکه‌های اجتماعی را برای کاربران زیر ۱۴ سال ممنوع و برای ۱۴ و ۱۵ ساله‌ها منوط به رضایت والدین کرده بود.

این رویکرد تنها مختص ایالات متحده نیست. در اروپا، قانون GDPR (قانون عمومی حفاظت از داده) استفاده از شبکه‌های اجتماعی را برای کودکان زیر ۱۶ سال بدون موافقت والدین غیرمجاز اعلام کرده است. در برخی کشور‌ها مثل آلمان این سن به ۱۴ سال پایین آمده و در بریتانیا نیز قانون طراحی مناسب برای (Age Appropriate Design Code) موجب شده تا شبکه‌های اجتماعی نسبت به رعایت حریم خصوصی و ایمنی نوجوانان تعهد قانونی داشته باشند.

در چین نیز دولت اقداماتی سخت‌گیرانه‌تری را در دستور کار قرار داده است. این کشور از سیستم اعتبارسنجی هویت واقعی استفاده می‌کند و زمان استفاده نوجوانان از اپلیکیشن‌های محبوب مانند تیک‌تاک را به حداکثر ۴۰ دقیقه در روز محدود کرده است.

نبود قوانین و نظارت جدی برای کنترل این فضا در کشورمان

در مقابل، در ایران متاسفانه هیچ قانون الزام‌آور و یکپارچه‌ای برای محدود کردن دسترسی نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد. علی رغم وجود سامانه «صیانت» برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی و فیلترینگ گسترده برخی پلتفرم‌های خارجی مانند اینستاگرام و تلگرام، هیچ محدودیت عملیاتی در دسترسی نوجوانان به این پلتفرم‌ها ایجاد نشده است.

نبود سیستم یکپارچه تأیید سن، ضعف آموزش دیجیتال خانواده‌ها و عدم شفافیت پلتفرم‌ها، چالش‌های جدی در کنترل دسترسی نوجوانان به محتوای نامناسب در فضای مجازی را ایجاد کرده است.

کشور‌های مختلف با تلفیق قوانین سفت و سخت، فناوری‌های نظارتی و آموزش عمومی به سمت کنترل دسترسی کودکان و نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی حرکت می‌کنند. با این حال، موفقیت این طرح‌ها در گرو همکاری خانواده‌ها، افزایش سواد دیجیتال و شفافیت عملیاتی پلتفرم‌ها قرار دارد. در این میان، پرسش مهم این است که آیا ایران نیز در آینده‌ای نزدیک به سمت تصویب قوانین شفاف و الزام‌آور برای حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی خواهد رفت یا در تودرتوهای بروکراسی اداری و شعارهای سیاسی فرصت از دست خواهد رفت؟