
سراج24 - حامد تقی پور: در دنیای امروز، فضای مجازی و رسانهها نقشی محوری در زندگی انسانها ایفا میکنند. از طریق اینترنت و شبکههای اجتماعی، افراد به راحتی میتوانند با یکدیگر در ارتباط باشند، اطلاعات جدید به دست آورند و از امکانات مختلف استفاده کنند. با این حال، استفاده مداوم از این فضاها نه تنها مزایای زیادی به همراه دارد، بلکه میتواند تأثیرات منفی قابل توجهی بر سلامت روان فردی افراد بگذارد. به همین دلیل، بررسی این تأثیرات از منظر روانشناسی بالینی از اهمیت ویژهای برخوردار است. این تأثیرات بهویژه برای گروههای سنی و جنسیتی مختلف ممکن است متفاوت باشد. در این گزارش سعی داریم تا تأثیر رسانهها و فضای مجازی را بر روان افراد بررسی کنیم، با تمرکز ویژه بر کودکان، زنان و مردان. همچنین، آمارهای داخلی و بینالمللی در این زمینه مورد بررسی قرار میگیرد.
در این گزارش به تحلیل تأثیرات فضای مجازی و رسانهها بر روان فردی افراد پرداخته میشود. ابتدا به بررسی تأثیرات منفی این فضاها مانند افزایش اضطراب، افسردگی و اختلالات خواب میپردازیم. سپس، جنبههای مثبت این فضاها از جمله ایجاد ارتباطات اجتماعی مؤثر و دسترسی به منابع آموزشی بررسی خواهد شد. در نهایت، با ارائه پیشنهادات و راهکارهایی برای مقابله با تأثیرات منفی، هدف این است که استفاده از رسانهها و فضای مجازی به شیوهای آگاهانه و متعادل انجام شود تا افراد از مزایای آن بهرهمند شده و از آسیبهای آن جلوگیری کنند.
تأثیر منفی فضای مجازی بر روان فردی
رسانهها و فضای مجازی به یکی از اجزای جداییناپذیر زندگی روزمره انسانها تبدیل شدهاند و تأثیرات زیادی بر روان فردی افراد دارند. در این راستا، روانشناسی بالینی به بررسی این تأثیرات و نحوه شکلگیری مشکلات روانی به واسطه این فضاها پرداخته است. این تأثیرات میتوانند هم مثبت و هم منفی باشند، اما غالباً با مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و اختلالات شناختی همراه هستند.
یکی از تأثیرات منفی که فضای مجازی میتواند بر روان افراد بگذارد، اضطراب اجتماعی است. با توجه به استفاده گسترده از شبکههای اجتماعی، افراد به طور مداوم خود را با دیگران مقایسه میکنند. این مقایسهها میتواند منجر به احساس بیکفایتی و کاهش اعتماد به نفس شود. به طور خاص، در شبکههای اجتماعی مثل اینستاگرام و فیسبوک، افراد تمایل دارند تنها جنبههای مثبت و دستاوردهای خود را به اشتراک بگذارند، که این موجب میشود دیگران تنها به یک تصویر غیرواقعی از زندگی آنها توجه کنند. این مسئله میتواند اضطراب و احساس نارضایتی از خود را در افراد تقویت کند.
علاوه بر اضطراب اجتماعی، یکی دیگر از تأثیرات منفی فضای مجازی افسردگی است. پژوهشها نشان میدهند که استفاده طولانیمدت از رسانههای اجتماعی با افزایش علائم افسردگی در افراد ارتباط دارد. این افسردگی میتواند ناشی از مقایسههای اجتماعی، وابستگی بیش از حد به تاییدات دیگران، یا حتی حس انزوا و تنهایی باشد. در برخی موارد، افراد به دلیل اینکه احساس میکنند به اندازه کافی دیده نمیشوند یا ارتباطاتشان با دیگران عمیق نیست، ممکن است دچار افسردگی شوند.
یکی دیگر از تأثیرات منفی فضای مجازی، اختلالات خواب است. استفاده بیش از حد از تلفن همراه و دیگر دستگاهها قبل از خواب میتواند باعث اختلال در الگوی خواب فرد شود. نور آبی تولید شده توسط صفحه نمایشها، تولید ملاتونین (هورمون خواب) را کاهش میدهد و به این ترتیب فرد نمیتواند به راحتی به خواب برود. کمبود خواب باعث بروز مشکلات روانی متعددی از جمله کاهش تمرکز، اضطراب و حتی اختلالات خلقی میشود.
پس به طور کلی رسانهها و فضای مجازی میتوانند تأثیرات مختلفی بر روان افراد بگذارند. از یک طرف، این فضاها میتوانند موجب افزایش ارتباطات اجتماعی، ارتقاء اطلاعات و بهبود کیفیت زندگی شوند، اما از سوی دیگر، ممکن است مشکلات روانی و اجتماعی نیز بهوجود آورند. با توجه به این گذارش از جمله تأثیرات منفی که رسانهها و فضای مجازی میتوانند بر روان افراد بگذارند، عبارتند از:
- افزایش اضطراب و استرس: مصرف بیش از حد رسانهها به ویژه اخبار منفی و حوادث تلخ میتواند موجب افزایش اضطراب و استرس در افراد شود.
- افسردگی: در برخی از افراد، مقایسه مداوم خود با دیگران در فضای مجازی میتواند منجر به احساس ناکامی و افسردگی شود.
- اختلال در خواب: استفاده بیش از حد از گوشیهای هوشمند و رسانهها بهویژه قبل از خواب میتواند باعث اختلالات خواب و کمخوابی گردد.
- مشکلات توجه و تمرکز: مصرف زیاد محتواهای رسانهای بهویژه در فضای مجازی میتواند منجر به مشکلات توجه و تمرکز شود که یکی از دلایل کاهش کارآیی در محیطهای آموزشی و کاری است.
ابعاد مثبت فضای مجازی کدامند؟
در مقابل، فضای مجازی میتواند تأثیرات مثبتی نیز بر روان افراد بگذارد. یکی از این تأثیرات ارتباطات اجتماعی است. فضای مجازی میتواند به افراد کمک کند تا با دوستان و خانوادههای خود ارتباط برقرار کنند، به خصوص زمانی که فاصله فیزیکی زیادی از هم دارند. این ارتباطات میتوانند حس حمایت اجتماعی و تعلق به یک گروه را تقویت کنند که به نوبه خود بر سلامت روان تأثیر مثبت دارد.
علاوه بر این، فضای مجازی میتواند به افراد این امکان را بدهد که اطلاعات جدیدی کسب کنند و مهارتهای جدید یاد بگیرند. دسترسی به منابع آموزشی و روانشناسی آنلاین میتواند به افراد کمک کند تا با مسائل روانی خود بهتر کنار بیایند. برای مثال، بسیاری از افراد از طریق برنامههای آنلاین مانند مدیتیشن، یوگا یا اپلیکیشنهای روانشناسی، میتوانند مهارتهای مقابله با استرس و اضطراب را به دست آورند.
دیگر تأثیر مثبت فضای مجازی دسترسی به حمایتهای آنلاین است. در فضای مجازی، افراد میتوانند به راحتی به گروههای حمایتی بپیوندند و با کسانی که مشکلات مشابه دارند، ارتباط برقرار کنند. این نوع ارتباطات میتواند احساس تنهایی را کاهش دهد و به افراد کمک کند تا مشکلات خود را با دیگران به اشتراک بگذارند.
تأثیر فضای مجازی بر کودکان
کودکان به دلیل سن و ناتوانی در تشخیص درست و غلط، بیشتر در معرض آسیبهای روانی ناشی از رسانهها و فضای مجازی قرار دارند. برخی از مهمترین تأثیرات فضای مجازی بر کودکان عبارتند از:
- افزایش مشکلات توجه و تمرکز: استفاده مداوم از رسانهها میتواند باعث کاهش قدرت تمرکز در کودکان و به دنبال آن افت عملکرد تحصیلی شود.
- تحریف واقعیت: بسیاری از محتواهای موجود در فضای مجازی ممکن است بر درک کودکان از واقعیت تأثیر بگذارد. بازیها و فیلمهای خشونتآمیز، رفتارهای منفی یا تصاویری که استانداردهای غیرواقعی زیبایی را تبلیغ میکنند، میتوانند اثرات منفی بر روان کودکان بگذارند.
- بزرگترین تهدید: تماسهای آنلاین با افراد غریبه: به دلیل اینکه فضای مجازی بسیاری از مرزهای جغرافیایی و ارتباطات را کنار زده، کودکان بیشتر در معرض خطرات ارتباطی با افراد غریبه و مشکلاتی چون کودکآزاری آنلاین یا سوءاستفاده قرار دارند.
- افزایش انزوای اجتماعی: اگر کودکان وقت زیادی را صرف بازیهای آنلاین کنند و در این فضاها به تعاملات اجتماعی پرداخته و از دنیای واقعی دور شوند، ممکن است به تدریج دچار انزوای اجتماعی شوند.
تأثیر فضای مجازی بر زنان
فضای مجازی تأثیرات زیادی بر زنان، بهویژه از جنبههای روانی و اجتماعی دارد. برخی از تأثیرات عمده عبارتند از:
- استرس و اضطراب ناشی از فشارهای اجتماعی: در فضای مجازی، استانداردهای زیبایی اغلب بهطور نادرست و ایدهآلگرایانه به تصویر کشیده میشود. این میتواند باعث افزایش اضطراب و نگرانیهای مرتبط با ظاهر جسمانی زنان شود.
- افزایش خشونتهای آنلاین: زنان بهویژه در جوامع مختلف ممکن است هدف آزار و اذیت آنلاین قرار گیرند. این آزارها میتواند اثرات روانی منفی زیادی برای فرد ایجاد کند.
- آثار روانی ناشی از شبکههای اجتماعی: استفاده زیاد از شبکههای اجتماعی ممکن است موجب ایجاد احساس مقایسه و عدم رضایت از زندگی واقعی شود. در بسیاری از موارد، زندگی پرزرق و برق افرادی که در شبکههای اجتماعی نمایش داده میشود، میتواند باعث کاهش اعتماد به نفس زنان شود.
- افزایش احساس تنهایی و انزوا: استفاده بیش از حد از فضای مجازی و رسانهها میتواند موجب احساس انزوا و تنهایی در زنان شود، بهویژه در صورتی که تعاملات آنلاین جایگزین روابط واقعی شوند.
تأثیر فضای مجازی بر مردان
مردان نیز به نوبه خود تحت تأثیر فضای مجازی قرار دارند، اما این تأثیرات نسبت به زنان و کودکان ممکن است به شکلی متفاوت باشد:
- افزایش فشارهای اجتماعی و انتظارات: مردان در برخی جوامع ممکن است تحت فشارهای اجتماعی خاصی قرار گیرند که در فضای مجازی تشدید میشود. نمایش تصویر "مرد کامل" در رسانهها ممکن است باعث ایجاد احساس ناکافی بودن و اضطراب در مردان شود.
- مشکلات روانی ناشی از بازیهای آنلاین: مردان بهویژه در سنین جوانی، بیشتر در معرض بازیهای آنلاین و اعتیاد به آنها قرار دارند. این اعتیاد میتواند موجب مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب و کاهش تعاملات اجتماعی شود.
- آسیبهای جسمانی ناشی از استفاده طولانیمدت: استفاده زیاد از فضای مجازی و رسانهها میتواند به مشکلات جسمی نیز منجر شود که بر سلامت روانی تأثیر میگذارد. دردهای گردن، کمر و چشم از جمله مشکلاتی هستند که بهویژه در مردان بیشتر مشاهده میشود.
آمارهای داخلی و بینالمللی
آمارهای داخلی در کشور
طبق آمار منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، ۸۲٪ از جمعیت ایران از اینترنت استفاده میکنند که نشاندهنده استفاده روزافزون از فضای مجازی در کشور است. همچنین، پژوهشها نشان میدهند که ۵۰٪ از نوجوانان ایرانی بهطور متوسط روزانه بیش از ۴ ساعت را در فضای مجازی میگذرانند، که این آمار در دختران بیشتر از پسران است. این میزان استفاده میتواند به افزایش مشکلات روانی از جمله اضطراب، افسردگی و اختلالات خواب در این گروه سنی منجر شود.
آمارهای بینالمللی
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۲۰۲۳، ۷۳٪ از جوانان در کشورهای توسعهیافته بهطور منظم از رسانههای اجتماعی استفاده میکنند و ۴۲٪ از این افراد گزارش دادهاند که استفاده از رسانههای اجتماعی بر سلامت روان آنها تأثیر منفی گذاشته است. همچنین، در یک مطالعه جهانی توسط موسسه تحقیقاتی Pew، ۴۰٪ از زنان گزارش دادهاند که احساس اضطراب و استرس آنها پس از استفاده از فضای مجازی افزایش یافته است.
روانشناسان داخلی چه می گویند؟
1.دکتر سید محمد طباطبایی (روانشناس بالینی)
دکتر سید محمد طباطبایی، روانشناس بالینی در یکی از سخنرانیهای خود در خصوص تاثیر فضای مجازی بر روان افراد میگوید:
فضای مجازی میتواند باعث اختلالات روانی از جمله افسردگی، اضطراب و مشکلات در روابط بین فردی شود. بهویژه در کودکان و نوجوانان، عدم کنترل بر استفاده از این فضاها و میزان مقایسه خود با دیگران، یکی از عواملی است که باعث آسیبهای روانی در این گروه سنی میشود."
منبع: طباطبایی، "تأثیر فضای مجازی بر روان انسان"، همایش ملی روانشناسی بالینی، 1399
2. دکتر رضا مهرآسا (روانشناس بالینی و مشاور)
دکتر رضا مهرآسا روانشناس بالینی و مشاور در مقالهای تحت عنوان "فضای مجازی و تأثیر آن بر روان افراد مینویسد:"استفاده بیرویه از رسانههای اجتماعی میتواند سبب اختلالات روانی مانند اضطراب اجتماعی، بیاعتمادی به خود و افزایش فشارهای روانی در زندگی روزمره شود. این موضوع بهویژه در زنان و نوجوانان بیشتر مشاهده میشود."
منبع: مهرآسا، "تحلیل تأثیر فضای مجازی بر افراد جامعه"، مجله روانشناسی ایران، 1401
نظرات روانشناسان خارجی
- دکتر شری تورنتون (Sherry Turkle) - روانشناس و پژوهشگر دانشگاه MIT
دکتر شری تورنتون در کتاب معروف خود با عنوان مینویسد:
"Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age" (2015)
"فضای مجازی و رسانهها، بهویژه شبکههای اجتماعی، به تدریج ارتباطات چهره به چهره و مهارتهای اجتماعی فردی را کاهش میدهند. این تغییرات به نوبه خود منجر به افزایش احساس تنهایی، اضطراب و کمبود اعتماد به نفس در بسیاری از افراد بهویژه در نسل جوان شده است."
منبع:
Turkle, Sherry. Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age. Penguin Press, 2015
- دکتر جاناتان هیدت (Jonathan Haidt) - روانشناس اجتماعی و استاد دانشگاه نیویورک
دکتر هیدت در مقالهای بهنام "The Dangers of Social Media" (2017) عنوان میکند:
"مراجعه مداوم به شبکههای اجتماعی باعث تشدید اضطراب و افسردگی در نوجوانان و جوانان میشود. این امر به ویژه در دختران جوان با ظهور فشارهای زیباییشناسی و رقابتهای آنلاین بیشتر مشهود است. پژوهشهای من نشان دادهاند که از زمان گسترش فضای مجازی، نرخ افسردگی در نوجوانان بهطور قابل توجهی افزایش یافته است."
منبع:
Haidt, Jonathan. The Dangers of Social Media. The Atlantic, 2017
- دکتر میشل گایدن (Michele Giddens) - روانشناس بالینی و محقق دانشگاه هاروارد
دکتر گایدن در پژوهشهای خود بهویژه در زمینه سلامت روان در دنیای دیجیتال بیان میکند:
"رسانههای اجتماعی میتوانند به طور مستقیم بر روان افراد تأثیر بگذارند. مقایسههای اجتماعی که در فضای آنلاین انجام میشود، بهویژه در میان زنان و نوجوانان، باعث افزایش نگرانیهای روانی مانند اضطراب اجتماعی و کاهش عزت نفس میشود."
منبع:
Giddens, Michele. Digital Media and Psychological Effects. Harvard University Press, 2020
- دکتر کالین لنگدون (Colin Langdon) - روانشناس و متخصص سلامت روان
دکتر لنگدون در یکی از مقالات خود به تأثیرات فضای مجازی بر اضطراب و استرس اشاره میکند و میگوید:
"یکی از مهمترین مشکلات روانشناختی که از استفاده بیش از حد از رسانهها و شبکههای اجتماعی ایجاد میشود، اضطراب فراگیر است. افراد بهویژه جوانان، به دلیل مقایسههای مداوم خود با استانداردهای غیرواقعی، دچار مشکلات روانی میشوند."
منبع:
Langdon, Colin. Social Media Anxiety. Journal of Clinical Psychology, 2018
همانطور که در نظرات روانشناسان مطرح داخلی و خارجی آمده است، فضای مجازی و رسانهها میتوانند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت روان افراد بگذارند. این تأثیرات بهویژه در گروههای خاص مانند کودکان، نوجوانان و زنان محسوستر است و میتواند موجب بروز مشکلاتی چون اضطراب، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و انزوای اجتماعی گردد. بسیاری از روانشناسان به اهمیت مدیریت مصرف این فضاها و آموزش استفاده مسئولانه از آنها تأکید دارند.
روشهای مقابله با تأثیرات منفی
با توجه به تأثیرات منفی فضای مجازی بر روان فردی، توصیههایی برای کاهش این تأثیرات وجود دارد. روانشناسان به افراد توصیه میکنند که زمان استفاده از رسانهها و فضای مجازی را محدود کنند. همچنین، بهتر است قبل از خواب از استفاده از گوشیهای هوشمند و دیگر دستگاهها خودداری کنند تا تأثیرات منفی بر خواب و سلامت روان خود را کاهش دهند.
یکی دیگر از راهکارهای مفید، تمرکز بر استفاده مثبت از فضای مجازی است. به جای مقایسه خود با دیگران، میتوان از این فضا برای یادگیری، کسب اطلاعات جدید یا برقراری ارتباطات واقعی و مؤثر استفاده کرد. روانشناسان به افراد توصیه میکنند که زمان بیشتری را برای فعالیتهای آفلاین مانند ورزش، مطالعه یا وقتگذرانی با خانواده و دوستان اختصاص دهند تا توازن بیشتری بین دنیای آنلاین و واقعی برقرار شود.
در نهایت، مجموعهای از تحقیقات و آمارها نشان میدهند که رسانهها و فضای مجازی میتوانند تأثیرات پیچیدهای بر روان فردی داشته باشند. این تأثیرات بسته به گروههای سنی و جنسیتی میتواند متفاوت باشد. در این میان، کودکان، زنان و مردان بهطور متفاوتی از این فضاها آسیب میبینند. در نهایت، لازم است که افراد و خانوادهها از مزایا و معایب فضای مجازی آگاه شوند و در استفاده بهینه از این فضاها بکوشند تا از آسیبهای روانی آن جلوگیری کنند. یکی از مهمترین نکات در خصوص تأثیر رسانهها بر روان افراد، نیاز به استفاده متعادل و آگاهانه از این فضاهاست. روانشناسان بالینی توصیه میکنند که افراد باید در استفاده از رسانهها و فضای مجازی حد و مرز مشخصی تعیین کنند تا از تأثیرات منفی آنها جلوگیری کنند و از مزایای آنها بهرهمند شوند.
منابع:
- Hünük, B., & Bakioğlu, F. (2020). The Impact of Social Media on Mental Health: A Review of Literature. International Journal of Social Psychiatry.
- Smith, A., & Duggan, M. (2013). Online Dating & Relationships. Pew Research Center.
- Twenge, J. M., Martin, G. N., & Campbell, W. K. (2018). Decreases in Psychological Well-Being Among American Adolescents After 2012 and Links to Screen Time During the Rise of Smartphone Technology. Clinical Psychological Science.