به گزارش سراج24؛ فضای مجازی اگرچه سطح ارتباطات افراد را گسترده‌تر کرده است، اما موجب دور شدن اعضای خانواده از یکدیگر می‌شود، امروزه بیشتر افراد در فضای مجازی حضوری فعال دارند و به همین سبب فضای مجازی نقش مهمی در زندگی این افراد ایفا می‌کند، این امر باعث شده تا افراد سرگرم این محیط شوند و تمرکز کمتری بر ارتباطات خانوادگی داشته باشند؛ درواقع فضای مجازی و فناوری‌های دیجیتال در کنار تمام مزایایی که دارند و فرصت‌هایی که ایجاد می‌کنند، تهدیدات و مضراتی را با خود به همراه دارند و در این میان تربیت رسانه‌ای و سطح سوادرسانه‌ای کاربران رسانه‌ها است که اهمیت بسزایی پیدا می‌کند.
مزیت‌های زیست مجازی قابل انکار نیست؛ گسترش سطح ارتباطات، رونق گرفتن بعضی کسب‌وکارها، ایجاد فضای تعامل با افراد جوامع مختلف، ایجاد فضای آموزش از راه دور و مواردی از این قبیل همگی از فرصت‌هایی است که با گسترش فناوری‌های دیجیتال در دسترس انسان قرار گرفته است، اما همچنان ابزارهای رسانه‌ای همچون تیغی دو لبه است که استفاده از آن می‌تواند مفید یا آسیب‌زا باشد.
کودکان و نوجوانان بیشتر از دیگر گروه‌های سنی در معرض تهدیدات و آسیب‌های فضای مجازی هستند، چراکه آن‌ها اطلاعات زیاد و جامعی نسبت به تهدیدات موجود در این فضاها ندارند و از طرفی کنجکاو هستند تا بیشتر با امکانات و قابلیت‌های ابزارهای دیجیتال آشنا شوند، بنابراین والدین باید به تربیت رسانه‌ای فرزندان که یکی از ابعاد مختلف تربیت است، توجه کنند، در غیر این صورت با مغفول ماندن آموزش سوادرسانه‌ای به فرزندان و آموزش مهارت زیست در دنیای رسانه با بروز آسیب‌های جسمانی، روانی، عاطفی و حتی اجتماعی در فرزندان خود مواجه خواهیم بود.
اهمیت دوچندان تربیت رسانه‌ای در عصر ارتباطات و اطلاعات
مهنور گیتی‌فر، استاد دانشگاه و فعال حوزه رسانه و ارتباطات در گفت‌وگویی با اشاره به اهمیت توجه به تربیت رسانه‌ای فرزندان اظهار می‌کند: در حال حاضر که در عصر ارتباطات و اطلاعات به سر می‌بریم، توجه به تربیت رسانه‌ای و آموزش سوادرسانه‌ای که از نیازهای اولیه فرزندان است، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند و نیاز است والدین با داشتن آگاهی لازم، به این جنبه از تربیت فرزند نیز توجه داشته باشند و مهارت‌های لازم را به فرزندان بیاموزند، اما شاید تاکنون بعضی از والدین نسبت به این جنبه از تربیت غافل یا بی‌توجه بوده‌اند و نیاز است اقدامی جدی و گسترده‌تر در تربیت فرزندان و از طرفی در نظام آموزش‌وپرورش برای افزایش دانش و مهارت سوادرسانه‌ای دانش‌آموزان صورت بگیرد.
وی با بیان اینکه کمتر خانواده‌ای وجود دارد که از داشتن تلفن همراه محروم بوده یا در شبکه‌های اجتماعی عضویت نداشته باشد و این نشان از اهمیت توجه به تربیت رسانه‌ای در عصر کنونی است، می‌افزاید: در جنبه اهمیت به تربیت رسانه‌ای و آموزش سوادرسانه‌ای فرزندان، باید بر افزایش آگاهی و نقدپذیری آن‌ها تمرکز کنیم و به عبارتی با استفاده از آموزش سوادرسانه‌ای بتوانیم مهارت فرزندان را در تحلیل و ارزیابی محتواهای رسانه‌ای تقویت کنیم تا توانایی تشخیص اطلاعات درست را از نادرست داشته باشند و بتوانند خود را از تهدیدات فضای مجازی حفظ کنند.
دانش‌آموخته و فارغ‌التحصیل رشته علوم ارتباطات ادامه می‌دهد: در تربیت رسانه‌ای به افراد کمک می‌کنیم تا بتوانند با افزایش آگاهی و کسب مهارت لازم، از تهدیدات و خطرات موجود در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی همچون قلدری سایبری، انتشار اطلاعات شخصی و فریب‌های اینترنتی مطلع شوند و خود را در برابر آن واکسینه کنند، همچنین با توسعه مهارت‌های دیجیتال بتوانند استفاده مفید و مؤثری از ابزارهای رسانه‌ای داشته باشند و از رسانه‌های اجتماعی در جهت رشد و افزایش ارتباطات مؤثر استفاده کنند.
رسانه‌های اجتماعی به مثابه تیغ جراحی
گیتی‌فر استفاده از رسانه‌های اجتماعی را همچون استفاده از چاقو می‌داند و عنوان می‌کند: رسانه‌های اجتماعی بسیار کاربردهای مؤثری در زندگی روزمره افراد دارد، اما تأثیر استفاده از آن در زندگی وابسته به نوع استفاده مفید یا غیرموثر کاربر دارد، همچون چاقو که با استفاده از آن می‌توان جان یک انسان را گرفت یا در عمل جراحی به انسان جانی دوباره بخشید، استفاده کاربر از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز به همین ترتیب می‌تواند مؤثر، غیرمفید یا حتی آسیب‌زا باشد؛ بنابراین در تربیت رسانه‌ای فرزندان و دانش‌آموزان باید به دو مهارت تصمیم‌گیری و حل مسئله توجه ویژه‌تری داشته باشیم و فرزندان را به مشارکت مسئولانه و استفاده اخلاقی از فضای مجازی تشویق کنیم و انجام رفتار صحیح در این فضا را به آن‌ها آموزش دهیم.
وی با اشاره به راهکارهای ترویج و آموزش صحیح سوادرسانه‌ای اضافه می‌کند: با توجه به رشد روزافزون فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، نیاز است با توجه ویژه‌تر به تربیت رسانه‌ای گامی مؤثر در جهت افزایش آگاهی عموم مردم به ویژه کودکان و نوجوانان برداریم، باید اطلاعات به‌روز و متناسب با نیازهای والدین و دانش‌آموزان را در اختیار آن‌ها قرار دهیم، باید سعی کنیم منابع آموزشی از جمله کتاب، ویدئو یا صوت‌های آموزشی را تهیه و استفاده کنیم و با دیگر والدین و معلمان به اشتراک بگذاریم تا دغدغه مشترکی در سطحی گسترده‌تر ایجاد شود.
فعال حوزه رسانه و ارتباطات با اشاره به تأثیر آموزش‌وپرورش در تربیت رسانه‌ای دانش‌آموزان خاطرنشان می‌کند: باید به برنامه‌های درسی و آموزش مطلوب به دانش‌آموزان در مدارس اهتمام بورزیم، در پایه دهم کتابی تحت عنوان آموزش سوادرسانه‌ای تألیف و تدوین شده است تا بتواند دانش و مهارت دانش‌آموزان را در این زمینه افزایش دهد، اما باید توجه کنیم که محتوای این کتاب جامع و متناسب با نیازهای فعلی دانش‌آموزان نیست و نیاز است علاوه بر تغییر محتوای کتاب متناسب با شرایط پیشرفت رسانه‌ها، به تدریس این کتاب و افزایش مهارت‌های دانش‌آموزان توجه شود.
استفاده فرزندان از محتواهای مفید رسانه‌ای را تقویت کنیم
گیتی‌فر پیرامون نظارت‌ها و کنترل والدین بر استفاده فرزند خود از فضای مجازی می‌افزاید: والدین نباید در اجازه دادن به فرزند خود برای استفاده از فضای مجازی و ابزارهای رسانه‌ای دچار افراط یا تفریط شوند و باید حد اعتدال را رعایت کنند، در جامعه کنونی با پیشرفت و گسترش ابزارهای رسانه‌ای نمی‌توان فرزندان را از فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی محروم کرد و از طرفی با توجه به آسیب‌های موجود در این فضا نمی‌توان به فرزندان در استفاده از فضای مجازی آزادی کامل داده شود، بنابراین باید حد اعتدال رعایت شود و نظارت کافی بر استفاده فرزندان صورت گیرد و سعی شود وقت‌گذرانی فرزندان در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی موجب افزایش دانش یا کسب مهارت آن‌ها شود و بتوانند استفاده مفیدی از این ابزارها داشته باشند.
وی تاکید می‌کند: نباید موجب افزایش حساسیت فرزندان شویم تا دست به لجبازی با والدین بزنند، سعی کنیم استفاده فرزندان از محتواهای مفید رسانه‌ای را تقویت کنیم و تنها بر کاهش زمان استفاده آن‌ها تمرکز نکنیم، باید حدود مشخص و اهداف معینی برای فرزندان تعیین شود تا بتوانند با شناخت هدف خود از ورود به شبکه‌های اجتماعی، استفاده مفید و مؤثری از آن داشته باشند؛ ارتباطات با دوستان، کسب مهارت جدید، دسترسی به اخبار و اطلاعات و مواردی از این قبیل از کاربردهای مؤثر شبکه‌های اجتماعی برای فرزندان و دانش‌آموزان است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه وقتی بتوانیم با استفاده از شبکه‌های مجازی، مهارت‌های جدیدی کسب کنیم یا در مسیر تحصیل و کسب علم قدم برداریم، می‌توانیم بگوییم استفاده مفیدی از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی داشته‌ایم، می‌گوید: باید استفاده هدفمندی برای فرزندان از ابزارهای رسانه‌ای به ویژه شبکه‌های اجتماعی برنامه‌ریزی و زمان مشخصی در طول روز تعیین شود و تمام اعضای خانواده به نسبت نیاز خود از این ابزارها استفاده کنند، والدین باید در استفاده از محتواهای مفید و جذاب فضای مجازی، تعاملی دوسویه با فرزند خود داشته باشند و لازم است حفظ حریم شخصی و حریم فضای مجازی را به فرزندان آموزش دهند تا آن‌ها با اشتراک گذاشتن اطلاعات شخصی، زیست مجازی و حتی حقیقی خود را به خطر نیندازد.
دو راهکار مهم استفاده صحیح و مؤثر فرزندان از شبکه‌های مجازی
فاطمه آقابابایی، روان‌شناس، پژوهشگر و طراح بازی درمانی کودکان و نوجوانان در گفت‌وگویی در پاسخ به این سوال که کودکان و نوجوانان چطور می‌توانند استفاده مفید و صحیح از شبکه‌های مجازی داشته باشند؟ اظهار می‌کند: یکی از بهترین روش‌های مدیریت مصرف در کودکان و نوجوانان، تجهیز کردن آن‌ها به ابزارهایی برای تنظیم زمان مصرف خود و ایجاد این نگاه که میزان مصرف بالا می‌تواند چه تأثیراتی بر سلامت و زندگی روزمره آن‌ها بگذارد در آن‌ها است، برای کمک به خود تنظیمی فرزندان، نرم‌افزارها و ابزارهای گوناگونی وجود دارد که می‌تواند اطلاعاتی از زمان استفاده به کاربر ارائه دهد.
وی می‌افزاید: گاهی والدین با صرف هشدار دادن به فرزند برای محدود کردن استفاده از ابزارهای رسانه‌ای قصد کنترل استفاده فرزندان را دارند، اما فرزندان بیشتر از آنچه والدین بدان عمل می‌کنند، الگو می‌گیرند، بنابراین یکی از راهکارهای مدیریت مصرف رسانه‌ای فرزندان، الگوسازی خانوادگی با استفاده از قوانین خانوادگی یا تعیین برنامه رسانه‌ای خانوادگی است، یعنی با مشارکت فرزندان خود، قوانین و برنامه‌هایی به جهت استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای تمام اعضای خانواده تنظیم کنید.
روان‌شناس تخصصی کودک و نوجوان با بیان اینکه وضع چنین قوانینی می‌تواند به فرزندان کمک کند تا محدودیت‌ها و انتظارات خانواده را درک و در چهارچوب آن عمل کنند، ادامه می‌دهد: این قوانین می‌تواند شامل مکان‌های مجاز و غیرمجاز استفاده از تلفن همراه، زمان استفاده از ابزارهای رسانه‌ای در طول روز، نوع استفاده فرزندان با بیان هدف برای آن‌ها و قوانین خاصی که برای استفاده از فناوری دیجیتال در نظر دارید، است؛ برای مثال فرزندان نباید تلفن همراه با به محل خواب خود ببرند یا در دورهمی‌های خانوادگی نباید از ابزارهای دیجیتال استفاده کنند.
آقابابایی عنوان می‌کند: تدوین قوانین و چهارچوب‌های خانوادگی باید به اندازه کافی انعطاف‌پذیر باشند تا بتوان در تمام شرایط و بازه‌های زمانی مختلف همچون تعطیلات و ایام تحصیل به انجام آن پایبند بود، همچنین باید نیازها و علاقه‌های فرزند در نظر گرفته شود و علاوه بر آن برای کاهش درگیری فرزندان با دنیای مجازی و فناوری‌های دیجیتال باید جایگزین‌های مناسبی برای آن‌ها داشته باشیم، برای مثال می‌توان فرزندان را در کلاسی آموزشی، هنری، فرهنگی یا در زمینه‌هایی که علاقه دارد، ثبت‌نام کرد تا گاهی از فضای رسانه‌ای به دور باشند.
وی اضافه می‌کند: فرزندان کودک و نوجوان نیازمند به ایجاد تعادل میان فعالیت بدنی و سایر فعالیت‌ها از جمله میزان استفاده از فناوری‌های دیجیتال هستند تا سلامت جسم و ذهن خود را حفظ کنند، فعالیت‌های جسمانی می‌تواند شامل کارهای ساده و روزمره همچون پیاده‌روی تا مدرسه، دوچرخه‌سواری یا شرکت در کلاس‌های ورزشی باشد، همچنین والدین باید فرزندان را به معاشرت با دوستان و همسالان سوق دهند و بهتر است این ارتباط و تعامل‌ها به صورت حضوری و به اصطلاح چهره به چهره باشد.
بر این اساس، روانشناسان همواره راهکارهای خوبی برای استفاده درست از اینترنت و فضای مجازی دارند که الگودهی مثبت، ارائه جایگزین، گفت‌وگو و ارائه جایگزین نمونه‌ای از راهکارهای کاهش آسیب‌های فضای مجازی است، الگودهی نوعی آموزش غیرمستقیم است و بهترین الگو برای فرزندان، والدین هستند که می‌توانند به فرزند خود یاد دهند چگونه زمان را برای استفاده از فضای مجازی مدیریت کند، همچنین بهترین روش برای اصلاح رفتار در کودکان و نوجوانان وابسته به اینترنت و فضای مجازی گفت‌وگو با آن‌ها است، تشویق فرزندان به استفاده از محتواهای مفید فضای مجازی و سوق دادن آن‌ها برای آموزش و کسب مهارت‌های جدید از فضای رسانه‌ها نیز از راهکارهای استفاده مؤثر از اینترنت و افزایش سواد رسانه‌ای فرزندان است.
