«حکمرانی فضای مجازی»| از مفاهیم تا راهکارهای قانونی

به گزارش سراج24؛ «حکمرانی» هم‌ردیف معنایی با واژه حکومت‌داری و در مفهوم عام عبارت است از مجموعه‌ای از چارچوب‌ها و روش‌هایی که یک حکومت در محدوده‌ی آن عمل می‌کند. این مفهوم شامل روشی است که به واسطه‌ی آن تصدی امور کشور به منظور مدیریت کلیه مناسبات تعریف خواهد شد. سازوکارها، فرایندها و نهادهای فعال از جمله مواردی هستند که در حکمرانی تعیین خواهند شد.
برنامه‌ی توسعه سازمان ملل (UNDP) حکمرانی را قوانین حاکم بر یک سیستم تعریف کرده که تعارضات میان بازیگران را مدیریت و تصمیم‌گیری می‌کند. به طور کلی فرایند قاعده‌گذاری، اجرای قواعد، تحلیل و بررسی، نظارت و به‌کارگیری آن‌ها در چارچوب ارزش‌ها و هنجارهای یک محیط را حکمرانی تعریف کرده‌اند.
در نقلی آمده که انسان‌ها طی برهه‌ای از زمان که تنها بر زمین مسلط بودند و به دریا و آسمان دسترسی نداشتند، حکمرانی زمین را تعریف کردند و رفته‌رفته دامنه‌ی آن را با تسلط بر دریا و هوا، گسترش دادند. این روزها که عنوان عصر دیجیتال را با خود یدک می‌کشد، مفهوم حکمرانی نیز تعبیر خاص خود را پیدا کرده و لازم است تعریف روشنی از آن به افکار عمومی ارائه شود.
در عصر حاضر که فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور فزاینده‌ای زندگی روزمره ما را تحت تأثیر قرار داده است، مفهوم حکمرانی فضای مجازی به یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه سیاست و جامعه‌شناسی تبدیل شده است. با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، مرزهای جغرافیایی و فرهنگی از میان رفته و فضای مجازی به عرصه‌ای برای تعاملات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترده تبدیل شده است.

حکمرانی فضای مجازی چیست؟
براساس تعریف عمومی از مفهوم «حکمرانی»، می‌توان عبارت «حکمرانی فضای مجازی» را مجموعه‌ای از قوانین، مقررات، رویه‌ها و سازوکارهایی عنوان کرد که بر نحوه مدیریت، نظارت و کنترل فضای مجازی حاکم است. این مفهوم به دنبال ایجاد تعادل بین آزادی بیان، حریم خصوصی، امنیت و توسعه در فضای مجازی است. حکمرانی فضای مجازی یک چالش پیچیده است؛ چراکه فضای مجازی به سرعت در حال تغییر و تحول است و مرزهای جغرافیایی و فرهنگی را درنوردیده است.

اهمیت حکمرانی فضای مجازی
حکمرانی فضای مجازی به این جهت از اهمیت بالایی برخوردار است که آثار مستقیم بر عوامل مختلف خواهد داشت که به برخی از آن‌ها اشاره خواهد شد:
 تأثیر بر اقتصاد دیجیتال: فضای مجازی به عنوان موتور محرک اقتصاد دیجیتال عمل می‌کند و حکمرانی مناسب می‌تواند به رشد و توسعه این اقتصاد کمک کند. امروزه حیات عمده‌ی کسب‌وکارها بدون بهره‌مندی از فضای مجازی در خطر نابودی خواهد بود. از طرفی لزوم تعیین راه و روش‌های روشن و شفاف در چگونگی استفاده از این بستر برای کسب‌وکارها یک اصل مهم و ضروری است؛ چراکه پایبندی به قوانین و مقررات کشور در این بستر هم برای صاحبان کسب‌وکارها و هم مخاطبان مشاغل از انواع جرایم مانند کلاهبرداری و فیشینگ جلوگیری به عمل خواهد آورد.
تأثیر بر رویدادهای سیاسی: فضای مجازی سال‌هاست که نقش اساسی در تقویت مشارکت مردم در رویدادهای سیاسی و اجتماعی دارد. نظام‌مند شدن این بستر، فرصتی در اختیار حاکمیت و جامعه خواهد بود تا مانع از هرگونه دخالت خارجی در امور اساسی کشور شود.
تأثیر بر امنیت ملی: فضای مجازی سال‌هاست به عنوان زیرساخت خدمات حیاتی و حساس کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. این فضا همانطور که تسهیل‌گر ارائه‌ی خدمات به مردم است، می‌تواند هدف حملات سایبری نیز قرار گیرد. حکمرانی مناسب می‌تواند به افزایش امنیت ملی کمک کند.
تأثیر بر حقوق بشر: فضای مجازی می‌تواند به عنوان ابزاری مانع از نقض حقوق بشر گردد. نمونه بارز و زنده‌ی این واقعه، جنایات رژیم صهیونیستی است که با انتشار تصویر آن در سراسر جهان، مردمان از جوامع گوناگون را علیه این ظلم، سازماندهی کرده است. همین امر خود ابزار فشاری بر غاصبان فلسطین بوده و توانسته شبکه‌ای گسترده و عمیق علیه نسل‌کشی صهیونیست‌ها به راه اندازد. در نتیجه حکمرانی مناسب می‌تواند به حفاظت از حقوق بشر در فضای مجازی کمک کند.

چالش‌های حکمرانی فضای مجازی
حکمرانی فضای مجازی همواره با چالش‌های متعددی روبرو است که از جمله آن می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
 سرعت بالای تغییرات فناوری: فناوری‌های جدید به سرعت در حال ظهور هستند و تنظیم مقررات برای آن‌ها دشوار است. از این رو لازم است تا حاکمیتی که بر فضای مجازی قوانین مشخصی را وضع می‌کند همواره خود را با تغییرات روز فناوری همگام سازد و مطابق با آن پیش رود.
 ماهیت جهانی فضای مجازی: فضای مجازی مرزهای جغرافیایی را درنوردیده است و هماهنگی بین کشورها برای ایجاد یک نظام حکمرانی واحد بسیار دشوار است. به همین منظور باید با در نظر گرفتن قواعد جهانی این بستر، مطابق با فرهنگ بومی و باورهای مذهبی کشور و جامعه خود نسبت به وضع قواعد فضای مجازی اقدام کرد.
 تعارض بین آزادی بیان و امنیت: حفظ تعادل بین آزادی بیان و امنیت در فضای مجازی یک چالش پیچیده است. در این خصوص ضمن تبیین چالش‌های حساس این زمینه نسبت به افکار عمومی، می‌بایست تعارض‌های نهادینه‌ی آن را نیز به خوبی مدیریت کرد.
حریم خصوصی: حفاظت از حریم خصوصی کاربران یک اصل شرعی و قانونی است. رهبر معظم انقلاب بارها بر این موضوع تاکید داشته‌اند که همین امر نشان می‌دهد مسئله حریم خصوصی کاربران تا چه اندازه برای ایشان مهم و ضروری به نظر می‌رسد. حفظ حریم خصوصی افراد در فضای مجازی یک دغدغه مهم است که می‌بایست نسبت به آن اهتمام ورزید.
جرایم سایبری: توجه به مبانی امنیتی در فضای مجازی هم از حریم خصوصی کاربران محافظت خواهد کرد و هم از جرایم سایبری نهادینه در این بیشتر جلوگیری به عمل خواهد آورد. افزایش جرایم سایبری مانند هک کردن، کلاهبرداری و انتشار اطلاعات نادرست، نیاز به تدابیر امنیتی قوی‌تر را ایجاب می‌کند که از جمله ملزومات حکمرانی فضای مجازی است.

جمع‌بندی
گسترش فناوری‌های روز در عرصه‌ی فضای مجازی این الزام را ایجاد می‌کند که نسبت به آن با موضعی قانون‌مند و چارچوب‌دار برخورد گردد. همانگونه که حکومت‌ها و دولت‌های اجرایی در کشورها نسبت به مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره قواعد مشخص و چارچوب روشنی دارند، عرصه‌ی فضای مجازی نیز نیازمند وضع این قاعده است. بیخیالی، کاهلی و سستی نسبت به حکمرانی فضای مجازی خطراتی به دنبال دارد که جبران آن زمان‌بر، پرهزینه و بعضا تجدیدناپذیر خواهد بود. با تبیین مفهوم حکمرانی فضای مجازی و ابعاد گوناگون آن در مطالب بعدی به جزئیات بیشتری از این موضوع خواهیم پرداخت.