کنکاشی پیرامون نظام بهره برداری زنجیره ارزش سویا در برزیل

به گزارش سراج24؛ حسین شیرزاد ، تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی، پیرامون نظام بهره برداری زنجیره ارزش سویا در برزیل نوشت: برزیل از نظر تولید سویا در چند سال گذشته از ایالات متحده پیشی گرفته است. ایالات متحده، برزیل مرکزی و جنوب شرقی آمریکای جنوبی در مجموع بیش از 80 درصد از ذخایر سویای جهان را تولید می کنند . قاره آمریکا بیش از 93 درصد از تولید سویا در جهان را به خود اختصاص داده است. در این میان؛ برزیل بزرگترین تولید کننده سویا در منطقه و جهان است.

بر اساس داده های USDA؛ برزیل در فصل 2022/ 23 بیش از  160میلیون تن سویا تولید کرد. پیش بینی می شود این کشور در فصل آینده تولید خود را با حداقل افزایش به 161 میلیون تن برساند. سویا هم از نظر مقیاس و هم از نظر ارزش، محصول اصلی در برزیل است. از سال 2017، برزیل با اختصاص سهم وسیعی از زمین های قابل کشت که با آب و هوای مطلوب و بهترین شیوه های کشاورزی اختصاص داده شده به کشت سویا، به عنوان بزرگترین بازیگر در بازار جهانی سویا ظاهر شده است . در دهه 1990، کشت سویا از جنوب به سمت ناحیه مرکزی برزیل پیش رفت و در دهه 2000، به سمت شمال گسترش یافت . کشت سویا اکنون به سمت اراضی کشاورزی جدیدی مانند بخش هایی از آمازون و ماتوپیبا ( Matopiba) در ایالت های ( Maranhão، Tocantins، Piauí و Bahia  ) پیشروی نموده و تا شمال و شمال شرق برزیل گسترش می یابد. در برزیل 91.8 درصد سویای کشت شده تراریخته است و شرکت چند ملیتی آلمانی "بایر" حدود 91 درصد از سهم بازار تراریخته برزیل را در اختیار دارد.

اگرچه برزیل دارای شرکت‌هایی است که بر ژنتیک سویا تسلط دارند، اما تراریخته‌ها منحصرا توسط شرکت‌های چندملیتی کنترل می‌شوند که از شرکت‌های برزیلی دارای مجوز استفاده از فناوری آنها در تولید بذر، حق امتیاز دریافت می‌کنند. تولیدکنندگان داخلی بذر مانند Tropical Melhoramento و Genética (TMG)   که برنامه های بهبود ژرم پلاسم خود را ایجاد کرده اند و برای استفاده از تراریخته ها حق امتیاز پرداخت می کنند، این شرکتها 25 درصد از سهم بازار را در اختیار دارند. مطالعات نشان می دهد که شرکت های چندملیتی که دارای ویژگی های انتقال یافته به ژرم پلاسم محلی هستند، از قیمت نهایی دانه سویا حدود 65 درصد سود به دست می آورند، در حالی که 35 درصد دیگر سود بین توسعه دهندگان ژرم پلاسم و تکثیرکننده های بذر تقسیم می شود . بنابراین، در بخش زنجیره مربوط به تولید بذر، سرمایه داخلی تنها معادل 8.7 درصد یا معادل (35 درصد از 25 درصد سهم بازار) را دارا میباشد.

بخش مکانیزاسیون سویا نیز در نتیجه تملک و ادغام‌هایی که توسط گروه‌های بین‌المللی بزرگ رهبری می‌شود، یک حوزه انحصاری است   John Deere، CNH دارنده برند‌های Case و New Holland  و AGCO  دارنده برند‌های Massey Ferguson و Valtra در برزیل، این سه شرکت با هم 99.6 درصد از فروش تراکتور و 100 درصد از فروش کمباین را کنترل می کنند. سهم بازار بیشتر شرکت های داخلی در مورد ادوات دنباله بند کشاورزی مانند گاوآهن، اسکریفایر، پخش کننده سنگ آهک و کولتیواتور است، در حوزه نظام کودورزی سویا هم دو نوع شرکت در بخش کود فعالیت می کنند: آنهایی که  در تولید مواد خام (یا کودهای ساده) مشارکت دارند و شرکت هایی که کودهای فرموله شده را تولید می کنند. بیشتر مواد اولیه کودهای مورد استفاده در برزیل وارداتی است. در مورد سویا، فسفر (44٪ وارداتی) و پتاسیم (95٪ وارداتی) رایج ترین درشت مغذی های مورد استفاده هستند. زیرا سویا نیازی به کود نیتروژنی ندارد. در برزیل، شرکت "واله" که توسط گروه‌های برزیلی کنترل می‌شود، در گذشته بزرگترین تولیدکننده فسفر و تنها تامین کننده پتاسیم کشور بود، این بخش اکنون توسط شرکت چند ملیتی موزاییک کنترل شده و تخمین زده می شود که گروه های داخلی 7/8 درصد از کودهای مصرفی در برزیل (5/17 درصد فسفر و 0 درصد پتاسیم) را تولید می کنند.

تولیدکنندگان کود، بازار برزیل توسط شرکت چند ملیتی "یارا " رهبری می‌شود و گروه‌های داخلی 29.8 درصد از بازار را در اختیار دارند. گروه Fertipar و Heringer (امروزه با ۵۶ درصد سرمایه ملی) شرکت های برزیلی هستند که بیشترین مشارکت را در تولید کود در برزیل دارند. بقیه بازار توسط شرکت های داخلی با ماهیت منطقه ای و توسط گروه های چند ملیتی خدمات رسانی می شود. با در نظر گرفتن 8.7 درصد سهم ملی در تولید مواد خام و سهم 29.8 درصد در تولید کود، تخمین زده می‌شود که مشارکت برزیل در بازار کود به طور متوسط 19.2 درصد باشد. در برزیل، 94٪ از کل فروش مواد شیمیایی کشاورزی (آفت کش ها) به سه دسته از محصولات زیر اشاره دارد که بر اساس هدف آنها تعریف شده است: حشره کش ها (33٪)، علف کش ها (32٪)، و قارچ کش ها (29٪). کشاورزی سویا مصرف کننده اصلی مواد شیمیایی کشاورزی در برزیل است که طبق گفته اتحادیه ملی صنعت محصولات حفظ نباتات، 50 درصد از فروش را به خود اختصاص داده است.

در این میان،.دو بخش تجاری هم وجود دارد: محصولات دارای حق ثبت اختراع بویژه آنان که نیاز به نوآوری دارند توسط گروه های چند ملیتی کنترل می شوند و محصولات عمومی، مجاز پس از پایان دوره های انحصاری ثبت اختراع، که در این صنعت ، سرمایه داخلی هنوز سهم دارد. در بخش محصولات دارای حق ثبت اختراع، رقابت زیادی وجود دارد، اما تعداد کمی از آنها سهم بازار قابل توجهی دارند. در برزیل، شرکت‌های چندملیتی 94.2 درصد از فروش را کنترل می‌کنند، مثلا  Syngenta/ChemChina حدود(18.6 درصد)، بایر (15.7 درصد)، و Basf معادل(9.2 درصد)، و دیگر گروه‌های چندملیتی با برش‌های کوچک‌تری از سهم بازار حضور دارند. نکته مهم آنکه شرکت‌های دارای سرمایه ملی تنها 5.8 درصد از کل مواد شیمیایی تجاری صنعت سویا در کشور را تشکیل می‌دهند .این درصد از شرکت های داخلی تحت کنترل شرکتهایی مانند "نورتوکس و اوروفینو و گروهی از شرکتهای کوچک و متوسط" قرار دارد. در باب مالکیت اراضی زراعی نیز تا کنون برزیل تغییراتی را در مشخصات زمینداران سویا تجربه کرده است. چنانکه تحت کشاورزی قراردادی مالکین خرد و متوسط خصوصی اکنون با شرکت های بزرگ ملی و شرکت های چند ملیتی مانند" Los Grobo " که زمین را اجاره و محصولات کشاورزی را مدیریت می کند و هولدینگ بزرگ"  Agrinvest " که زمین را برای تولید محصولات کشاورزی خریداری می کند، مشارکت و گاهی رقابت می کنند.

در برزیل، 33200 ملک ثبت شده متعلق به خارجی ها وجود دارد که 3.8 میلیون هکتار را اشغال می کنند. مساحت مورد استفاده برای کشت سویا در برزیل حدود 57.2 میلیون هکتار است و تخمین زده شده است که 93.4 درصد از این محدوده های کشت سویا متعلق به کشاورزان برزیلی است. تولید کننده اصلی ذرت برزیل ایالت ماتو گروسو به طوری که 33 درصد از کل سویا را تولید می کند و پس از آن گویا (GO) با 14 درصد قرار دارد و بیش از 30 درصد سویا از طریق سانتوس صادر می شود. رساندن سویا به بندر همچنان می تواند یک مشکل  بزرگ در زنجیره ارزش سویا باشد. عمده صادرات سویا بین ماه مارس و ژوئن (70 درصد) انجام می شود. کشت سویا اغلب با کشاورزی در مقیاس بزرگ مرتبط است که می تواند اثرات منفی بر محیط زیست از جمله تخریب زیستگاه و جنگل زدایی داشته باشد. با این حال، برای کشاورزان در مقیاس کوچک، سویا می تواند یک وسیله ضروری برای درآمد و امنیت غذایی باشد. در برخی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های سراسر جهان، مانند آمازون برزیل و سرادو (بزرگ‌ترین ساوانای غنی از تنوع زیستی سیاره)، رشد سویا نقش مستقیمی در تخریب جنگل‌ها و تبدیل آن دارد.آمارها حاکی از آن است که گسترش مزارع سویا عامل 28.3 درصد از کل جنگل زدایی در سرادو در سال 2020 بوده است . منطقه "سرادو" بزرگترین بیوم کشور برزیل و یکی از متنوع ترین مکان های زیستی زمین است که 22 درصد از خاک برزیل را پوشش می دهد و حدود 6000 گونه درخت را در خود جای داده است.

در سال‌های اخیر، نرخ تبدیل زمین در نتیجه گسترش تولید سویا و گوشت گاو افزایش چشمگیری داشته است. جنگل زدایی در ایالت های "ماتو گروسو، مارانهائو، توکانتینز، پیائوی و باهیا" مستمرا در حال رخ دادن است. چنان که بین سپتامبر و دسامبر 2023، نزدیک به 27000 هکتار در سرادو و بیش از 30000 هکتار در آمازون پاکسازی  (جنگل زدایی) شده است. با آنکه جنگل‌زدایی در آمازون برزیل در سال 2023 کاهش 50 درصدی را نشان داده، اما در " سرادو"  روند جنگل‌زدایی به رکورد بالایی رسیده است و نسبت به سال 2022 افزایش 43 درصدی را ثبت کرده است.  تجارت جهانی سویا یک شبکه پویا از سیستم های به هم پیوسته است و لجستیک ستون فقرات آن است. پشت هر کیسه سویا، شبکه پیچیده ای از کانال های حمل و نقل، ذخیره سازی و توزیع وجود دارد که تحویل آن را تضمین می کند و نقش اساسی در تغذیه جهان دارند. در حوزه صادرات نیز شرکت‌های بزرگ صادراتی چندملیتی مانند ADM، Bunge، Cargill و Dreyfus  معروف به گروه ABCD حاکمیت زنجیره تامین سویا را انحصاری کرده‌اند.   اخیراً، چین هم با خرید حوزه تجاری شرکت ( Noble Agri ) توسط شرکت ملی غلات، روغن و مواد غذایی چین (COFCO) و برای اطمینان از حضور دربازار سویای 21 کشور، از جمله برزیل و آرژانتین، فعالیت دارد. تخمین زده می شود که سرمایه داخلی برزیل حدود 16.3 درصد از بازار تجاری سویا در کشور را در سال کشاورزی 2023 کنترل کرده است که کمتر از 30.8 درصد سهم بازار در سال 2015 است، گروه های برزیلی عبارتند از Amaggi، تعاونی Coamo   ، Cutrale، Bianchini، Granol، Caramuru، و تعاونی تخصصی Comigo. نتایج نشان می‌دهد که سهم بازار گروه‌های برزیلی به طور کلی بین سال‌های 2015 تا 2020  بطور مداوم کاهش یافته است.

همانگونه که مشهود است، بخش‌های کلیدی کشاورزی و صنعتی (مانند بذر، ماشین‌آلات و آفت‌کش‌ها) عمدتاً توسط شرکت‌های چند ملیتی کنترل می‌شوند. در حالی که گروه های داخلی سهم بازار مهمی در بخش تولید سویا دارند، شرکت های چند ملیتی بیشتر تمایل دارند بخش های صنعتی زنجیره تولید را کنترل کنند. شرکت های آلمانی بخش بذر را کنترل می کنند و سهم بازار مهمی در بخش آفت کش ها دارند. شرکت‌های آمریکایی بخش ماشین‌آلات را کنترل می‌کنند و سهام مهمی از بخش‌های آفت‌کش‌ها و تجارت دارند. و همان طور که توضیح داده شد، شرکت های چینی دارای سهم بازار مقابل بحثی در بخش آفت کش ها و حضور در تجارت بین المللی هستند . سویای تولید شده در برزیل عمدتاً به چین صادر می شود (57.4%) و مصرف داخلی در برزیل دومین بازار بزرگ معادل (15.6%) است. بر اساس آمارهای موجود؛ بخش های درگیر در زنجیره تولید سویا در برزیل 86.9 میلیارد دلار درآمد ناخالص در سال کشاورزی 2021/2020 ایجاد کردند . مثلا بخش بذر 2 میلیارد دلار درآمد داشت، در حالی که فروش تراکتور و کمباین منجر به درآمد ناخالص 2.6 میلیارد دلاری شد، کودها 4.7 میلیارد دلار درآمد ناخالص ایجاد نموده و شرکت‌های فعال در بخش مواد شیمیایی کشاورزی 8.1 میلیارد دلار درآمد ناخالص داشتند. همچنین تخمین‌هایی برای بخش‌های کشاورزی و تجارت انجام شده که به ترتیب 28.6 میلیارد دلار و 41.2 میلیارد دلار ارزش بازار را به خود اختصاص دادند. کنجاله سویا که برای متعادل کردن جیره حیوانات مزرعه و تکمیل کمبود اسید آمینه استفاده می شود، محصولی با درجه هضم بالا است. از آنجایی که منبع اصلی پروتئین در صنعت خوراک در سراسر جهان است، یک ماده خام خوراک دام و طیور است که به صورت استراتژیک در هر روز از سال معامله می شود.

امروزه سویا؛ به دلیل استفاده های متعدد در غذا، خوراک دام و سوخت های زیستی، به یک محصول حیاتی برای بخش کشاورزی جهان تبدیل شده است. کشورهای پیشرو تولیدکننده سویا، مانند برزیل در تامین تقاضای رو به رشد جهانی برای سویا ضروری هستند. به نظر می رسد تولید این محصول حیاتی همچنان یک حوزه کلیدی در رشد بخش کشاورزی جهان خواهد بود. بنابراین نظام های بهره برداری کشاورزی پایدار برای موفقیت بلندمدت بسیار مهم خواهد بود، زیرا مانند هر محصول کشاورزی، بهره‌وری می‌تواند تحت تأثیر مشکلاتی مانند آب و هوا، آفات و بیماری‌ها قرار گیرد. برآوردهای تولید سویا، یکی از مهم ترین مواد تشکیل دهنده خوراک دام، برای این صنعت امیدوارکننده است. بر اساس گزارش IGC، در فصل 2023/24، که عمدتاً به محصولات بزرگتر در آمریکای جنوبی مرتبط است، پیش‌بینی می‌شود که تولید جهانی سویا 7 درصد افزایش یابد و به رکورد 395 میلیون تن برسد.