«سراج24»- گروه فرهنگی: اگر به شهر خود نگاهی بیندازید متوجه می‌شوید با وجود پیچیدگی‌هایی که دارد می‌توان طرحی کلی از شیوه زندگی جمعی مردم آن پیدا کرد. در هر شهری هنجارها، تلقی خاصی از پیشرفت و موفقیت، شکلی از تعاملات اجتماعی و... حاکم است که همه شهروندان با آن آشنا هستند و ـ هر چند ناخودآگاه ـ بر سر کلیاتش توافق دارند.
امکان ها و انتخاب های محدودی برای تفریح، سرگرمی، گذران اوقات فراغت، شوخی، انتقاد، دوستی، عشق و... وجود دارد که همه برآمده از فرهنگ غالب جامعه است. تمام شهرهای کنونی دنیا با وجود شدت و ضعف احتمالی دارای این فرهنگ غالب و استاندارد هستند.
در همه جا فرهنگی وجود دارد که عمده و اصل است؛ این فرهنگ قابل دریافت از روزمره ترین امور اجتماعی است (همان سرگرمی، اوقات فراغت، شوخی های عمومی و...).
نظام ارزشی خاصی که قضاوت درباره خوب و بد در هر جامعه ای را ممکن می سازد و در بی اهمیت ترین ساعت های زندگی فردی حضوری پررنگ دارد، برساخته همین فرهنگ غالب و قدرتمند است.
این فرهنگ غالب، یا به بیان دقیق تر «سبک غالب زندگی» با وجود اصلاح به وسیله واقعیت های اقتصادی و سیاسی، در عمل میزان و معیار هر اجتماعی می شود.
مردمانی که به نحوی فاقد بخشی از مجموعه چندوجهی و در هم پیچیده شده فرهنگ غالب هستند، برای هماهنگ کردن خود با آن و دست یافتن به معیارها و استانداردهای تعریف شده اش، همواره در حال تلاشند.
پرسش این است که در چنین شرایطی، چند فرهنگی بودن یک جامعه تا چه حد می تواند واقعیت داشته باشد. تا چه اندازه می توان شهر ما را به صرف پذیرش مهاجران زیاد، وجود سطح قابل قبولی از رسانه های جمعی و جهانی، چندفرهنگی و متکثر دانست؟
پاسخ های مثبتی که به این پرسش ها وجود داشته، اما کسی نمی تواند ادعا کند آنچه شهرهای امروزی ما را می سازد بر آمده از یک اختلاط متوازن فرهنگی و حل نرم و مسالمت آمیز چند فرهنگ در یکدیگر است؛ هیچ گاه نمی توان غلبه فرهنگی عمده و اصلی را بر فرهنگ های کوچک دیگر انکار کرد.
به حاشیه رفتن آن فرهنگ های کوچک یا خرده فرهنگ ها در مقایسه با فرهنگ غالب و قدرتمند ـ و مرگ تدریجی و مسخ هویتی آنها ـ باعث می شود که نتوان اجازه این سهل انگاری را داد که به صرف وجود آدم هایی با خاستگاه های مختلف در یک جامعه، «کل جامعه» را «چند فرهنگی» نامید البته در این زمینه وضع جوامع متفاوت است، جوامع پیشامدرن اساسا فرهنگ متضاد با فرهنگ غالب را حذف می کردند، یعنی بحث بر سر به حاشیه رفتن یک خرده فرهنگ نبود، بلکه رسمیت نشناختن فرهنگ های حاشیه ای، آنها را به طرد و حذف خشن می کشاند.
این وضع در بسیاری جوامع پیشامدرن که اکنون در جهان در ظاهر مدرن همچنان حیات دارند، ادامه دارد. در این میان کثرت گرایی شهرهای مدرن و حضور متصل کننده فناوری اجازه طرد و حذف را از فرهنگ غالب گرفته، اما اگر بخواهیم رویکرد انتقادی خود را برای تصحیح شهرهای مدرن حفظ کنیم باید به واقعیت عینی و تک بعدی این شهرها توجه بیشتری داشته باشیم.
فرهنگ عمومی در جوامع مدرن محلولی از فرهنگ های پیشین و غالب مردمان بومی با فرهنگ های حاشیه ای و متفاوت نیست.
کهنه و نو، متن و حاشیه کمتر در هم ترکیب شده و به محلولی جدید رسیده اند، بلکه اغلب تغییراتی جزئی بوده است که فرهنگ غالب را وادار کرده تا بخشی از فرهنگ های حاشیه ای یا مظاهری سطحی از آن را در خود حل کند (یا بهتر است بگوییم ببلعد)، که غالبا این حل کردن همراه با مسخ هویتی فرهنگ حاشیه ای بوده است.
در دهه 60 و 70 میلادی خرده فرهنگ های متفاوتی از سوی جوانان طغیانگر آن روز ساخته شدند، اما پس از آن دو دهه بیشتر آن خرده فرهنگ ها یا به سبب شدت به حاشیه رفتن، مردند یا مظاهرشان در فرهنگ عمومی حل شد و به چیزی به لحاظ ماهوی متفاوت که سازگار با فرهنگ غالب بود، تبدیل شدند.
می توان چنین نتیجه گرفت که فرهنگ یک شهر با وجود کثرت مهاجران یا تفکر تازه ای که از هر طریق به آن وارد می شود، تبدیل به یک فرهنگ چندگانه ناشی از سازگاری عناصر نامتجانس نمی شود، بلکه فرهنگ غالب به عنوان هویتی معیار تبدیل به خواست عمومی می شود، در این وضع ساز و کارهای قدرت و ثروت همواره مؤید همان فرهنگ غالب هستند.
مثال دیگر در این باره اتفاقا مسأله عامی به نام زیبایی و ملاک های آن است. زیبایی امری ماهوی و همیشگی نیست و در زمان تغییر می کند، همان طور که جاذبه های جسمی در 50 سال پیش چیزی متفاوت از تناسب اندام امروز که حاصل باشگاه های بدنسازی است، بوده است، زیبایی هم امروز به سبب قدرت شرکت های بزرگ چیزی متفاوت از زمان مادربزرگ و پدربزرگ های ماست. این نشان دهنده ماهیت متغیر و غیرثابت زیبایی است.
با این نگاه می توان فهمید که مردمان مختلف آن چیزی را زیبا می دانند که زیبا فهمیده می شود یا بهتر است بگوییم در سپهر عمومی جامعه به عنوان زیبایی تحسین و تبلیغ می شود.
حال اگر یک طراح مد، یک مدیر شرکت با نفوذ در طراحی و تولید لباس و یک رسانه پرنفوذ تلویزیونی، تصمیم بگیرد موضوعی را زیبا جلوه دهد و تبدیل به نمونه زیبایی کند دیگر کاری از خرده فرهنگ ها یا آدم های «متفاوت و ناجور» بر نمی آید جز آن که آن ملاک را حتی اگر در ظاهر رد هم کند به عنوان استاندارد زیبایی عموم جامعه بپذیرد.
مسأله این است که جوامع مدرن آنقدر متکثر و متنوع هستند که «نه» گویان به فرهنگ غالب بتوانند زندگی خود را داشته باشند، اما هیچ گاه توان رقابت و هم سخنی با فرهنگ غالب را هم نخواهند داشت.
با این وضع آنچه به عنوان خرده فرهنگ می شناسیم، هیچ گاه حضوری قابل اشاره در فرهنگ عمومی نمی یابد و به همین دلیل جامعه به جامعه ای متکثر و چند فرهنگی با افق های متنوع تبدیل نمی شود.
این جوامع بیشتر از چندفرهنگی، چند تکه هستند که گروه های مختلف تنها به سبب روح تکثرگرا و دموکرات اداره جامعه و حمایت قانون از حذف نکردن دیگری، می توانند همچون گروه هایی غیر قابل ترکیب کنار هم زندگی کنند، البته این دستاوردها به هیچ وجه کم نیست، اما مسأله این است بسیاری از معضلات نپذیرفتن دیگری و سرخوردگی در جامعه به واسطه این طرد را حل نکرده است.
این دقیقا نقطه تلاقی رشد بنیادگرایی در کنار پیشرفت و پذیرش فرهنگ غالب زیر سایه اقتصاد، رسانه و سیاست است.
در چنین حالتی در هر جامعه ای می توان شاهد رشد حداکثری بنیادگرایی و رادیکالیسم بود. خود این مسأله پذیرش دیگری و فرهنگ متفاوت را برای همه دشوار و سنگین می کند و هویت انسانی را هر چه بیشتر با ملاک های خشک و برساخته تاریخی، نژادی، جنسی و... محدود می کند.
هیچ گاه نمی توان در این حالت از کشیده نشدن ماجرا به خلأ های روانی و گسیختگی های روحی مطمئن بود، به دلیل این اطمینان نداشتن عمیق در برابر خشونت های قومی و فرهنگی در یک جامعه متکثر در امان نخواهیم بود.
اکنون پرونده بمبگذاری دو برادر مسلمان چچنی ـ که از کودکی و نوجوانی ساکن آمریکا بوده اند ـ در بوستون به اوج خود رسیده است، در آن بمبگذاری سه نفر مردند و ده ها نفر بشدت زخمی و نقص عضو شدند.
چه می شود وقتی دو جوان در آمریکا ـ به عنوان سرآمد جوامع چندفرهنگی ـ دست به عملیاتی تروریستی می زنند.
چگونه می توان تصور کرد که آنها در کشوری در ظاهر چند فرهنگی و مهاجر پذیر بزرگ شوند، ولی به تخریب آن علاقه داشته باشند؟ آنچه جوهر و تیمور لنگ قفقازی را که از کودکی تا جوانی در آمریکا زیسته اند و در مدارس آنجا درس خوانده اند، به تروریست تبدیل کرد، عدم احساس خود بودن و توافق و پذیرش شان در جامعه غربی به طور روزمره بوده است.
اختلالی هویتی که در جریان اموری تماما ساده و روزمره رخ می دهد؛ نکته در این تضاد و رویارویی است. این خشونت خود نشانه ای از عینی نشدن جامعه چندفرهنگی با قدرت پذیرش دیگری است.
تمدن ها با وجود همه انتظارات به جای ملاقات و سپس گفت و گو، در پی مستحیل کردن یکدیگر هستند. چنین رخدادهای بهت آوری در شهرهای به ظاهر امن مدرن، هشداری است از نپذیرفتن ادامه دار یکدیگر و تعامل نداشتن فرهنگی.
گفتمان های بنیادگرایانه شرقی از یک سو و از سوی دیگر گفتمان های نژادپرستانه ای که نمونه اش را سال گذشته در نروژ دیدیم، نشانی از هراسی است که به شکلی نرم زیر پوست خیابان های آرام نفوذ کرده است.
