به گزارش سراج24،بدون تردید در کنار کارکرد دینی، وسیع‌ترین کارکرد مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی آن‌ها بود بهطوریکه مسجد رسماً یک نهاد سیاسی در جامعه بهشمار می‌رفت. شواهد تاریخی حاکی از این است که در صدر اسلام مسجد به‌عنوان نهادی حکومتی تلقی می‌شد از اینرو یک فرد واحد هم زمامدار و هم مدیر اجرایی بود و یک ساختمان واحد هم مسجد بود و هم مرکز ثقل مسایل دینی و سیاسی.
امام خمینی: «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره شود.»
حضرت آیتالله خامنهای: «جایگاه عبادت و پایگاه سیاست، دوگانه های به هم پیوستهای است که تصویر مسجد اسلامی و فاصله آن با عبادتگاههای رایج ادیان دیگر را نمایان میسازد.»
*فعالیت سیاسی
بدون تردید در کنار کارکرد دینی، وسیع‌ترین کارکرد مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی آن‌ها بود بهطوریکه مسجد رسماً یک نهاد سیاسی در جامعه بهشمار می‌رفت. شواهد تاریخی حاکی از این است که در صدر اسلام مسجد به‌عنوان نهادی حکومتی تلقی می‌شد از اینرو یک فرد واحد هم زمامدار و هم مدیر اجرایی بود و یک ساختمان واحد هم مسجد بود و هم مرکز ثقل مسایل دینی و سیاسی. بنابراین مسجد تنها عبادتگاه جامعه نبود بلکه مقری بود برای همه فعالیتهای سیاسی جامعه اسلامی که اتفاقاً بر اساس اصل تفکیکناپذیری دین و سیاست در مکتب اسلام، عبادی نیز محسوب می‌شد و جوهره عبودیت در آن ملحوظ و آشکار بود. به عبارت دیگر در صدر اسلام مسجد بهترین نماد تلفیق دین و سیاست بود و اصل سیاست عین دیانت، نخستینبار در مسجد النبی در معرض نمایش گذارده شد.
علاوه بر این اقامت و حضور نسبتاً دائمی نبی اکرم(ص) به‌عنوان امام و رهبر جامعه در مسجد، توجه خاص عمومی به این نهاد را دو چندان می‌کرد. در واقع سکونت رسول اکرم(ص) در مسجد بر اهمیت ویژه آن افزود؛ بهگونهای که مسجد مرکز سیاسی جامعه مسلمین شد. برای ایشان مهم نبودکه در نزدیک مسجد خانهای برای خویش بسازد اما پیامبر میخواست اولاً پایگاهش در خود مسجد باشد تا مسجد تبدیل به مرکز سیاسی جامعه شود، ثانیاً مسلمانان وضعیت زندگی پیامبر را با وجود تسلط ایشان بر همه امور به چشم خویش ببینند تا خدمتگزاران جامعه اسلامی در زمان پیامبر یا پس از ایشان از این نمونه پیروی کنند. پیامبر میخواست به آنان بیاموزد که خدمت به مردم در جامعه اسلامی ریاست و سیادت نیست بلکه خدمتی است که تنها برای خدا انجام می‌شود و هدف آن ثروتاندوزی ، جاهطلبی، استفاده شخصی یا خودنمایی نیست. امر واجبی است که شخص به‌سبب عشق به اسلام و جامعه مسلمین و تنها برای پاداش اخروی بهجا میآورد اما در تبیین دقیقتر این کارکرد، با بررسی تاریخ صدر اسلام شامل 10 سال حاکمیت پیامبر در مدینه و پس از آن قریب به سه دهه حکومت خلفای راشدین، میتوان کارکردهای ذیل را برای مساجد در حوزه سیاسی برشمرد:
1- دارالحکومة.
2- محل بیعت و اعلام برنامههای حکومت.
3- مجلس مشورتی.
4- محل صدور فرمانهای حکومتی.
5- محل انتصاب کارگزاران و سفیران.
6- محل پذیرش سفیران دیگر اقوام و ممالک.
7- محل اعتراض و استیضاح کارگزاران.
8- محل انتشار و ابلاغ اخبار مهم.
این هشت مورد، بعدی از ابعاد مختلف کارکرد سیاسی مسجد است و طبیعی است که بررسی بیشتر تاریخ صدر اسلام میتواند ابعاد دیگری از این کارکرد را روشن سازد و ما میتوانیم خیلی از ابعاد یا مشابه آن را در کشور عملی کنیم.
1- دارالحکومه
پیامبر در واقع با انتخاب مسجد به‌عنوان محل سکونت خود، آن را به مرکز حکومتی و سیاسی جامعه تبدیل کرد. در دوران خلفای راشدین نیز گرچه هیچیک مانند پیامبر، مسجد و یا حاشیه مسجد را به‌عنوان خانه خود برنگزیدند، اما هرگز نه در خانه خود و نه در هیچ مکانی جز مسجد به امور حکومتی بهخصوص جنبه عمومی آن نمیپرداختند و همواره در این دوران نیز مسجد به‌ویژه در پایتخت بلاد اسلام، دارالحکومه و مقر حاکمیت محسوب شده و توجه عمومی را بهسوی خود داشت.
2- محل بیعت و اعلام برنامههای حکومت
این امر نیز هم در زمان پیامبر اکرم(ص) اجرا می‌شد و هم دوران خلفای راشدین. مردم عموماً در مسجد با پیامبر بیعت می‌کردند و ولایت پیامبر بر خود را میپذیرفتند. پیامبر یا سخنگویان وی نیز همه فرمانها و احکام و نیز برنامههای حکومتی را در مسجد به اطلاع مردم میرساندند. شاید بارزترین و معروفترین آن‌ها اعلام حکم جواز جهاد برای مسلمین بود که در مسجد النبی به اطلاع مسلمین رسید.
3- مجلس مشورتی
مسجد همواره مجلس مشورتی مسلمین محسوب می‌شد و در دورههای مختلف در مساجد پیرامون اهم مسائل منطقه، شهر و کشور و یا امت اسلامی میان مسلمین تبادل نظر صورت میگرفته است. پیغمبر اکرم(ص) نیز همواره در مسجد با مسلمانان درباره مطالب مربوط به جامعه اسلامی مشورت و گفتگو می‌کردند. به طوری که میتوان گفت تقریباً در همه مواردی که دستور مستقیم وحی وجود نداشت از طریق مشورت با مسلمین تصمیمگیری می‌شد و محل این مشورتها عموماً مسجد بود چراکه اساساً این دستور قرآن به پیامبر بود که و شاورهم فی الامر.
مهمترین این مشورتها در حوزه نظامی و غزوات و تنظیم سیاستهای دفاعی بود. مصادیق آن را در قالب مصوبه این جلسات مشورتی در انتخاب خارج شهر برای جنگ احد و یا حفر خندق در شمال مدینه در جنگ احزاب میتوان یافت.
این کارکرد برای مساجد گر چه در دورههای بعد در اثر تحولاتی که اتفاق افتاد در حوزه مسائل سیاسی و کلان حکومتی از بین رفت، اما همواره مسائل محلی و منطقهای و شهری در آن طرح شده و مردم آن منطقه درباره آن امور با یکدیگر مشورت مینمودند.
4- محل صدور فرمانهای حکومتی
مسجد همواره در صدر اسلام محل اصلی صدور فرمانهای حکومتی بود و مردم همواره این احکام را در مساجد دریافت مینمودند. در زمان رسول‌الله(ص) احکام متعدد الهی همچون وجوب جهاد، حکم حرمت شرب خمر، وجوب روزه، وجوب زکات، حکم پیمان اخوت و دهها حکم و دستور دیگر در مسجد از سوی پیامبر و یا به صحابه که نقش سخنگوی پیامبر را بر عهده داشتند ابلاغ می‌گردید و خلفا نیز احکام حکومتی و یا دعوت به جهاد و دیگر دستورات خود را عموماً شخصاً در مسجد و بر منبر ابلاغ مینمودند.
5- محل انتصاب و اعزام کارگزاران و سفیران
در صدر اسلام پیامبر اکرم خلفا، امیران و کارگزاران حکومتی و نیز سفیران اسلام به دیگر بلاد را در مسجد منصوب مینمودند و آنان را اعزام می‌فرمودند. موارد زیادی در اینزمینهها در کتب مختلف تاریخی میتوان یافت که در اینجا برای رعایت اختصار، یک مورد را اشاره میکنیم: در سیره ابن هشام آمده است که پس از آنکه نصارای نجرانی از مباهله خودداری کردند و به تابعیت حکومت مدینه رضایت دادند، پیامبر نیز به آن‌ها فرمود که امیری را بر آن‌ها میگمارد. سپس بعد از نماز ظهر در مسجد در میان اصحاب خود نگاه کردند تا این‌که چشمشان به ابوعبیده جراح افتاد پس او را طلبیده فرمودند: به همراه اینان برو و در میانشان بر طبق حق حکومت کن؛ با اینترتیب این منصب نصیب ابوعبیده شد.
6- محل پذیرش و ملاقات با سفیران خارجی
پیامبر اکرم(ص) همواره سفیران و نمایندگان اقوام و بلاد مختلف را در مسجد به حضور میپذیرفتند و با آن‌ها به گفتگو میپرداختند و پیام آن‌ها را میشنیدند. این دیدارها در مساجد در سال نهم هجری موسوم به عام الوفود که هیاتهای نمایندگی متعددی برای اعلام پذیرش اسلام به مدینه میآمدند به طور چشمگیری افزایش یافت و مسجد النبی مرتباً شاهد حضور سفیران مناطق و طوایف مختلف بود. پانزده نفر از نمایندگان قبیله طی به حضور پیامبر آمدند. هنگامی که وارد مدینه شدند پیامبر(ص) در مسجد بود. آنان مرکبهای خود را کنار مسجد بستند، سپس وارد مسجد شدند و نزدیک پیامبر آمدند، آنحضرت اسلام را به ایشان عرضه فرمود و همگی مسلمان شدند.
7- محل اعتراض و استیضاح کارگزاران
این مسأله گرچه در زمان پیامبر اکرم(ص) تحقق نیافت و چنین امری مشاهده نشد، اما در عصر خلفای راشدین به‌ویژه سه خلیفه اول و بهخصوص در دوران عثمان بهطور فزایندهای دیده می‌شود و مسجد همواره بهترین پایگاه دادخواهی از کارگزاران و اعتراض به سیاستهای حکومتی و استیضاح مسؤولین جامعه بوده است. نکته مهم این‌که کارگزاران و سردمداران جامعه نیز خود را ملزم به پاسخگویی به این مسائل و قانع کردن مردم میدانستند و لذا در مسجد حاضر میشدند و بر منبر از خود دفاع کرده، توضیحات لازم را به اطلاع مردم میرساندند.
ابوذر در مسجد اعتراض می‌کرد: عثمان خبر یافت که ابوذر در نشیمن پیامبر خدا(ص) مینشیند و مردم پیرامون او فراهم میشوند و احادیثی میگوید که باعث قدح عثمان است و نیز در مسجد ایستاده و گفته است: محمد(ص) وارث دانش آدم و برترین‌های پیامبران است و علیبن ابیطالب(ع) وصی محمد(ص) و وارث علم او است. ای امت سرگردان پس از پیمبرش، هان که اگر شما کسی را که خدا پیش داشته مقدم میداشتید و کسیکه خدا پس انداخته عقب میانداختید و ولایت و وراثت را در خاندان پیامبر خود مینهادید، البته از بالای سر و از زیر پای خود میخوردید و دوست خدا نادار نمیشد و سهمی از فرائض خدا از میان نمیرفت و دو نفر در حکم خدا اختلاف نمیکردند؛ مگر آنکه علم آنرا از کتاب خدا و سنت پیامبرش نزد اینان می‌یافتند. لیکن اکنون که چنین کردید پس بدفرجامی کار خود را بچشید. سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون. پس از آن ابوذر به شام تبعید شد.
* کارکرد اجتماعی و قضایی
گر چه تمامی آنچه درباره کارکردهای متعدد مساجد صدر اسلام برشمردهایم بهنوعی کارکرد اجتماعی محسوب می‌شد اما در اینجا به طور خاص بابی مستقل را پیرامون مسائل اجتماعی و قضایی گشودهایم تا نقش مساجد را بیشتر بررسی نماییم.
نخستین مسألهای که در حوزه مسائل اجتماعی مطرح می‌شود شکسته شدن نظام‌های طبقاتی و اخلاق اشرافی‌گری و مرزبندهای کاذب خون و نسب و ثروت و جایگزین شدن فرهنگ برابری و برادری در محیط مساجد است.
مسلمانان هنگامی که در مسجد نماز جماعت اقامه میکنند و یا عبادات جمعی دیگر را از انجام میدهند، با هم یکسانند و هیچکس بر دیگری امتیاز ندارد و این عجیب نیست زیرا خداوند؛ مؤمنان را برادر همدیگر قرار داده و تفاوتی میان آن‌ها نیست مگر تفاوتی که در پیروی حق دارند. پیامبر اکرم(ص) نیز در مسجد هرگاه با مؤمنین نشست و برخاست داشتند این امر را به دقت رعایت می‌فرمودند و حتی در نگاه کردن نیز مساواتی را برای همه قائل بودند. بدینترتیب مسلمین با حضور مداوم در مسجد، این برادری و برابری را عملاً تمرین می‌کردند و سپس آن را در محیط جامعه تسری می‌دادند.
در جامعه اسلامی گرچه شکاف اقتصادی وجود دارد و اسلام نیز نهایت تلاش خود را برای ترغیب مسلمین به از بین بردن این شکاف کرده است تا هرگز برتری‌جویی، جنبه فکری، فرهنگی و اجتماعی پیدا نکند و سنت نشود و در محیط جامعه اسلامی کسی خود را به‌سبب ثروت و مکنت و یا خون و نسبت و یا رنگ پوست برتر تلقی نکند، چراکه در مسجد فقیر و غنی، سیاه و سفید، اشراف و اضعاف و در یک کلام همه اقشار جامعه در کنار هم حضور داشتند و مسجد هیچ جایی برای برتری‌جویی و تفاخر برای مردم فراهم نمی‌کرد و بلکه با آن مبارزه می‌نمود. این کارکرد به‌عنوان یک کارکرد ارزشمند و مهم در حوزه مسائل اجتماعی برای مساجد محسوب می‌شود.
کارکرد اجتماعی دیگر مساجد در صدر اسلام را باید در حدیثی از امام باقر (ع) جستجو کرد. حضرت می‌فرماید: همانا مساکین و فقرا در عهد رسول خدا در مسجد سکونت می‌گزیدند؛ اشاره به این دارند که مساجد خانه امید فقرا و محل سکونت موقت آن‌ها بود. نمونه بارز این‌گونه افراد در صدر اسلام اصحاب صفه هستند. ابن سعد درباره اصحاب صفه چنین می‌نویسد: اصحاب صفه گروهی از یاران رسول خدا (ص) بودند که خانه نداشتند و به روزگار رسول (ص) در مسجد می‌خوابیدند و روزها هم در آن‌جا سایه می‌گرفتند و جای دیگر غیر از آن نداشتند. پیامبر (ص) شب‌ها به هنگام غذا خوردن آن‌ها را فرا می‌خواند، گروهی را میان خود تقسیم می‌فرمودند که با آن‌ها غذا بخورند و گروهی هم با خود رسول (ص) غذا می‌خوردند و چنان بود تا این‌که خداوند متعال آنان را ثروتی عنایت فرمود.
این حضور مساکین در مسجد دو فایده مهم دارد اولاً از آوراگی آن‌ها در جامعه که می‌توانست به ایجاد انحرافاتی برای آن‌ها شود جلوگیری می‌کرد ثانیاً اینان به‌عنوان طبقه نیازمندان جامعه دائماً در جلوی چشم حاکم و مردم بودند و در لابه‌لای شلوغی شهرها و رفت‌وآمدها گم نمی‌شدند تا فراموش شوند و لذا این مسأله باعث می‌شد که هم پیامبر اکرم (ص) و هم مسلمین دائما در فکر تأمین زندگی آن‌ها باشند و اولین امکاناتی را که به‌دست می‌آوردند به آن‌ها اختصاص می‌دادند. بنابراین مسجد در صدر اسلام خانه امید فقیران و مسکینان جامعه محسوب می‌گردید.
* مساجد، ملجأ غریبان و در راه ماندگان
در شهرهای اسلامی هرگاه فرد تازه‌واردی داخل می‌شد که در آن شهر کسی را نمی‌شناخت یکسره به‌سراغ مسجد آن شهر می‌رفت. در مدت اقامت خود در آن‌جا سکنی می‌گزید. این سنت تا زمانی که تأسیس مهمانخانه‌ها و مسافرخانه‌ها رایج شد ادامه داشت و تا همین اواخر نیز بسیاری از افراد در دیار غربت به مسجد پناه می‌بردند تا در آن‌جا از میان برادران و خواهران دینی خود آشنایی می‌یافتند.
*مساجد دارای کارکرد قضایی
در دوران پیامبر تقریباً تمامی مسائل حقوقی و اختلافات میان مردم که نیازمند رسیدگی بود در مسجد صورت می‌گرفت و پیامبر اکرم (ص) میان مردم به عدالت قضاوت می‌کردند. حتی پیامبر در مسجد قوانین حقوقی وضع کردند و برای مسجد و منبرشان حقوقی قائل شدند که ازجمله آن‌ها مراسم سوگند خوردن بود. پیامبر (ص) مراسم سوگند خوردن در موارد حقوقی را کنار منبر معمول ساخت و می‌فرمود: هر کس کنار منبرم سوگند دروغ گوید، هرچند برای یک چوبه مسواک باشد جایگاه او در آتش خواهد بود.
این روند بعدها نیز ادامه یافت و سالها بعد در همه بلاد اسلامی تا زمانی‌که مکان مستقلی به‌عنوان دادگاه تأسیس شد، قاضیان جلسات رسیدگی به دعاوی را در مساجد تشکیل می‌دادند و در میان ادعاها و اختلافات مردمی قضاوت می‌کردند.
به هر حال مساجد در صدر اسلام و حتی بعد از آن تا مدتها کارکرد قضایی داشت و محل دادرسی مردم و ملجأ مظلومان بود.
*جمع‌بندی
می‌خواهیم بگوییم این کارکردها فقط در تاریخ نباید باشد بلکه مسولین می‌توانند از این‌ها در جامعه کنونی استفاده کنند. چرا مواردی را که می‌شود در مسجد اجرا کرد یا در کنار مسجد اجرا کرد، خارج از مسجد می‌برند.
