وقتی درختان بازمانده از عصر یخبندان قلیان می شوند

به گزارش « سراج24»، چند وقت پیش بود که ثبت ملی درخت سرخدار در استان گلستان بر سر زبان ها افتاد اما با توجه به گذشت چندین ماه گویا این پروژه رو به فراموشی است. گلستان با توجه به غنای گونه ای درختی که در جنگل های خود دارد از اهمیت بسیار زیادی در منابع طبیعی کشور برخوردار است.
یکی از گونه های با ارزش جنگل های شمال به خصوص در استان گلستان سرخدار است که به گفته خیلی ها میراث زنده و شاهکار جنگل‌های طبیعی شمال ایران به خصوص در جنگل های گلستان است.

سرخدار، درخت بازمانده از عصر یخبندان

در حدود یازده هزار سال پیش، بعد از یخبندان دوره سوم، به علت پیشروی یخ ها بیشتر گونه های کمیاب جنگلی از بین رفتند و یا مساحت های کمی از آن ها باقی مانده است اما در این حادثه جنگل های ایران کمی خوش شانس بودند و بیشتر در امان ماندند و حفظ شدند.

توده های بسیار وسیعی ازسرخدار در دنیا از بین رفته است و امروزه کمترنقطه ای درجهان یافت می شود که سرخدار به صورت توده متراکم وخالص وجود داشته باشد اما درجنگل های شمال ازاین گونه در سطح ناچیز و به صورت نسبتا خالص باقی مانده است که بایستی به عنوان یکی از منابع باارزش شدیدا مورد توجه قرار گیرد.

این گونه از آستارا تا گرگان به صورت پراکنده و گروه های کوچک و  توده های بزرگ خالص وجود دارد.

در بعضی نقاط جنگل های شمال مثل افراتخته، سیاه رودبار و علی آبادکتول به صورت انبوه و توده های خالص و در ارتفاع 1250 متر تا ارتفاع 1800 متر از سطح دریا دیده می شوند.

اهالی شمال کشور، این درخت زیبا را به علت سمی بودن برگ های آن، نامیمون دانسته و برای حفظ دام های خود، آن را از جنگل حذف می کنند. این درخت در گویش های محلی شمال ایران به نام های مختلفی معروف است که در گرگان و علی آباد به آن سرخدار، سرخه دار، سخدار و سرختال می گویند.گ

قاچاق، قلیان و تزئینات بلای جان سرخدار

قاچاق این درخت به دلیل این که  چوب آن دارای ارزش بسیاری است همیشه یکی از مواردی است که نگاه ها را به این گونه درختی جلب کرده است. ساخت انواع قلیان های مرغوب و زیبا، استفاده در معرق و منبت کاری از چوب این درخت و سایر وسایل تزیینی چوبی دیگر از جمله تهدیدهایی است که هنوز هم در گلستان وجود دارد.

چندی پیش هم مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گرشگری استان گلستان خبر تهیه مستندات و آماده‌سازی پرونده‌های درخت سرخدار به عنوان میراث طبیعی در فهرست آثار ملی کشور را در بخش طبیعی داد و باید با توجه به اهمیت این گونه درختی این کار را در اولویت کارهای خود قرار دهد.

در سال های گذشته از سرشاخه های جوان این درخت در گل فروشی ها زیاد استفاده می شد و قاچاق سرخدار نه به خاطر چوب آن بلکه بیشتر به دلیل همین سرشاخه ها بود که برای مدت طولانی تر سبز و تازه می ماند.

یکی از گل فروشی های شهر گرگان در خصوص استفاده از این سرشاخه ها گفت: در سال های گذشته خیلی بیشتر برای ما سر شاخه های سرخدار را می آوردند و گل فروشی ها هم به علت این که این گونه همیشه سبز است و ماندگاری بیشتری در بین گل های طبیعی دارد و زیبایی خاصی دارد استقبال می کردند.

وی ادامه داد: اما مدتی است که فروش این سرشاخه ها خیلی کمتر شده است و تقریبا دیگر برای ما نمی آورند که بخواهیم استفاده کنیم گویا نگاه های حفاظتی به این گونه توسط مسئولین بیشتر شده است و با توجه به این که گونه کمیابی است قاچاق سرشاخه های آن به دردسرش نمی ارزد.

خالص بودن توده سرخدار نشانگر وضعیت رو به انقراض توده‌های سرخدار

کارشناس ارشد جنگلداری در مورد این گونه درختی گفت: کندرشد بودن گونه، دوره بذردهی نامنظم وطولانی، مرغوبیت دوام چوب، خوش خوراکی نهال های سرخدار برای حیوانات وحشی، سمی بودن برگ ها برای دام ها، بهره برداری های بی رویه، نداشتن آگاهی ازارزش های آن و... از عمده دلایل نابودی و در معرض خطر قرارگرفتن گونه ها وتوده های سرخدار محسوب می شود.

مریم رضایی، ادامه داد: چوب سرخدار در مناطق مرطوب و حتی در زیر خاک به خوبی در مقابل عوامل نا مساعد محیطی از قبیل تغییرات درجه حرارت و رطوبت سالیانی دراز مقاومت کرده و نمی پوسد و کیفیت و دوام چوب آن  منجر به بهره‌ برداری بی ‌رویه از این درختان شده است.

به گفته رضایی مهم‌ ترین عواملی که باعث شده تا گونه سرخدار در فهرست گونه‌ های در خطر انقراض قرار گیرد کند رشد بودن گونه و دوره بذردهی نامنظم و طولانی این گونه است.

این کارشناس جنگلداری توضیح داد: سمی بودن برگ سرخدار و خوشخوراک نبودن برای دام ها دامداران را وادار به قطع نهال این درختان نموده است تا با حذف این پایه‌ ها فضای مناسبی جهت سبز شدن علوفه کف جنگل ایجاد شود.

وی با اشاره به خالص بودن توده‌های سرخدار به خصوص در سیاه رودبار و پونه‌آرام  گفت: زادآوری سرخدار در توده‌های آمیخته با گونه های دیگر از کیفیت و کمیت بالاتری برخوردار است و حتی درختان سرخدار موجود از کیفیت بهتری برخوردار هستند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که خالص بودن توده سرخدار نشانگر وضعیت رو به انقراض توده‌های سرخدار است.

وی ادامه داد: حتی  نتایج حاصل از مطالعات میدانی در منطقه پونه ‌آرام نشان می دهد یکی از راه‌ های نجات توده ‌های سرخدار در آمیخته کردن این توده‌ ها است چرا که با مقایسه توده‌های خالص و آمیخته سرخدار می ‌توان نتیجه گرفت که توده‌ های آمیخته سرخدار از وضعیت بهتری برخوردار بوده و آمیختگی توده تاثیر مستقیمی بر کیفیت پایه‌ های سرخدار دارد و گونه سرخدار بر اساس سرشت خود که سایه پسند بودن است نباید در اشکوب بالا قرار گیرد، چنان چه در افرا تخته مشاهده می کنیم، اکثر پایه‌های سرخدار در این منطقه دچار تاج شکستگی شده اند.

خاصیت تزئینی و درمانی سرخدار/ حفاظت سرخدار جدی گرفته نمی شود

وی گفت: با توجه به اهمیت سرخدار از نظر تولید چوب بسیار فشرده و مقاوم، و ارزش پوست تنه و برگ آن در استخراج ماده تاکسول جهت درمان برخی از انواع سرطان ‌ها به منظور بررسی و نحوه‌ی تکثیر، رشد و نیاز غذایی، احداث نهالستان مخصوص تکثیر سرخدار در محل همان مناطق سرخداری ضروری به نظر می‌رسد.

وی ادامه داد: یکی دیگر از راه های احیا این گونه آن است که در طرح ‌های جنگلداری به خصوص در مناطقی که قبلا خاستگاه درخت سرخدار بوده و از لحاظ درصد شیب، نفوذپذیری و رطوبت در وضعیت مطلوبی قرار دارند نهال سرخدار به صورت آمیخته با گونه‌های پهن برگ کاشته شود.

رضایی گفت: با توجه به اهمیت سرخدار و حصارکشی منطقه افرا تخته از سال 73 به بعد متاسفانه عوامل انسانی هنوز دخالت دارد و به علت فاصله طولانی تا ذخیرگاه سرخداری متاسفانه حفاظت آن زیاد جدی گرفته نمی‌شود و باید از قرقبانان بیشتری استفاده شود.

گلستان رتبه نخست سطح عرصه و انبوهی درختان سرخدار

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان در مورد این گونه باارزش گفت: توده های بسیار وسیعی ازسرخدار در دنیا ازبین رفته است و این گونه از نظر تنوع زیستی و حفظ ذخایر ژنتیکی و بوم‌شناسی یکی از گونه‌های منحصر به فرد و مهم منطقه هیرکانی است.

علی ناصری افزود: دو حوزه جدید سرخدار در منطقه گرگان شناسایی شده است و باید یاد آور شد استان گلستان چه به جهت سطح عرصه و چه به جهت انبوهی درختان سرخدار موجود در آن، دارای رتبه نخست این گونه ارزشمند در کشور را دارا است.

وی ادامه داد: به جهت حفاظت هرچه بهتر ازاین گونه، از سال 1370 طبق مصوبه قانون حفاظت ازجنگل ها و مراتع کشور، حوزه 200هکتاری افراتخته وحوزه200هکتاری پونه‌آرام علی آباد استان گلستان که دارای پوشش بیش از 80 درصد سرخداراست به عنوان ذخیره‌گاه اعلام شده است.

ناصری در مورد این گونه با ارزش گفت: سرخدار درختی است سوزنی برگ، سایه پسند و چوب درون آن به رنگ قرمز شاه بلوطی و برگ‌ های آن دایمی و همیشه سبز است که یکی از دلیل های با ارزش بودن سرخدار رشد بسیار کم آن در سال است.

وی ادامه داد: رویش ارتفاعی این گونه سالانه 10 سانتیمتر است و این گونه در جنگل‌های شمال از بلندی ‌های افرا تخته گرگان وپونه‌ آرام گرگان، جنگل‌های نهارخوران تا جنگل ‌های سوادکوه و در دره‌ ها و پرتگاه ‌های گیلان، مازندران و گرگان همراه با سایر گونه‌های جنگلی یافت می‌شود.

وی خاطر نشان کرد: این گونه در جنگل های شمال به صورت پراکنده وجود دارد و تنها در استان گلستان یک توده هکتاری پیوسته سرخدار قراردارد.

علی ناصری ادامه داد: با توجه به اهمیت سرخدار از نظرخصوصیات تکنولوژی چوب، حفظ ذخایر ژنتیکی، دیرزیستی طولانی، کنترل فرسایش خاک، خواص درمانی و دارویی و... حفاظت از این گونه باید بیشتر از قبل مورد توجه قرار بگیرد. ثبت این درخت به عنوان یک میراث ملی برای استان گلستان بسیار با اهمیت است.

 با توجه به این که این گونه بسیار با ارزش است اما متاسفانه هنوز هم شاهد قاچاق این درخت به صورت گهگاه در سطح استان هستیم، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان اگر پلیس آگاهی و مسئولین ربوطه در برخورد خود با متخلفان و متجاوزان به عرصه های منابع طبیعی شدت بیشتری به خرج دهند و به راحتی از کنار تخلف این افراد نگذرند افراد بعدی به خود اجازه نخواهند داد به راحتی چنین تخلفاتی را به عرصه های منابع طبیعی وارد کنند./مهر