به گزارش سراج24؛ یکی از مسائل مهم در دوران حیات حضرت زهرا (س) ماجرای فدک بوده که روایت‌های قابل توجهی در این باره وجود دارد. این روایت‌ها هم در منابع شیعه نقل شده و هم در منابع اهل سنت؛ به طوری که خطبه فدکیه بانوی گرامی اسلام در منابعی از اهل سنت نیز درج شده است.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر محمدحسین رجبی دوانی، کارشناس تاریخ اسلام، به بررسی برخی از شبهات درباره ماجرای فدک و باز پس گرفتن آن پرداخته است.
علت تلاش حضرت زهرا (س) در پس گرفتن فدک
در تاریخ اسلام بارها عنوان شده که حضرت زهرا (س) برای باز پس گرفتن فدک تلاش زیادی کردند. دلیل اصرار آن حضرت برای گرفتن باغ فدک چه بود؟ می‌خواهیم بدانیم آیا باغ فدک ارثیه حضرت زهرا (س) بود و چرا ایشان فدک را مطالبه می‌کردند؟
نکته مهم درباره فدک آن است که دقت کنیم فدک، ارثیه حضرت زهرا (س) نبود، بلکه ملک و دارایی آن حضرت بود. به این معنا که پیامبر (ص) در زمان حیات خود این باغ را به دختر خود بخشیده بود. به این ترتیب فدک در همان دوران حیات دنیایی پیامبر (ص) از اموال ایشان خارج شده و ملک حضرت زهرا (س) شده بود.
بر این اساس چیزی به عنوان ارث مطرح نبوده که زنان پیامبر (ص) هم بخواهند در آن شریک و سهیم باشند.
همین طور است. غاصبان خلافت بعد از ارتحال پیامبر (ص) تمام آنچه را که آن حضرت در زمان حیات خود در آن دخل و تصرف داشت، به کنترل خود درآوردند و در حقیقت غصب و مصادره کردند. زمانی که فدک را به اختیار خود گرفتند، حضرت زهرا (س) آن را مطالبه کرد، با این که ایشان هیچ دلبستگی به دنیا نداشتند.
چون حضرت فاطمه (س) در حالی که فدک را در اختیار داشت، سه شبانه روز خودش و همسر و فرزندانش فقط با آب افطار کردند و هنگام افطار تنها قرص نانی که داشتند به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.
در واقع تعلق خاطر نداشتن نسبت به مسائل مادی که بسیار ارزشمند است، از تسلیم شدن در برابر زور و غاصب که کاری مذموم و ناپسند به حساب می‌آید موضوعی جدا است. به همین علت حضرت زهرا (س) در برابر غصب و مصادره مال خودش به پا خاست.
شواهد و مدارک یک حقیقت تاریخی
اشاره کردید که فدک ملک حضرت زهرا (س) بوده که پیامبر (ص) در دوران حیات آن را به دختر گرامی خود هدیه دادند. آیا در این باره شواهد و مدارک مستندی هم وجود دارد؟
دلایل و شواهد زیادی در این مورد وجود دارد. مثلاً زمانی که پیامبر (ص) زمین فدک را به حضرت زهرا (س) می‌بخشیدند این کار را در مقابل مردم انجام دادند تا دیگران شاهد این هدیه حضرت باشند. حتی برای آن سندی تنظیم کردند و آن را در اختیار ایشان قرار دادند. شاهدانی هم آوردند و در حضور آنها سند را به حضرت زهرا (س) واگذار کردند.
در عین حال حضرت زهرا (س) در همان دوران زندگی رسول گرامی اسلام (ص) فدک را در اختیار گرفته و آن را به تصرف خود درآوردند. حتی آیه‌ای از قرآن کریم مبنی بر به تملیک درآمدن فدک برای حضرت زهرا (س)نازل شد.
به این ترتیب بر اساس اسناد و مدارک تاریخی، پس از نزول قرآن کریم، به دستور خدای متعال با توجه به اینکه یک قانون الهی و پشتوانه قرآنی بود و با توجه به تمام جنبه‌های عرفی و قانونی دیگر مانند تنظیم سند و مکتوب کردن و نوشتن در حضور شاهد و سپردن آن به حضرت زهرا (س)، همه موارد و نکات محق بودن آن حضرت وجود دارد.
با این وجود چه شد که ماجرای فدک به عنوان یک موضوع مهم در تاریخ به جا مانده است؟
همان طور که اشاره کردم فدک، قطعه زمینی بود که پیامبر (ص) در دوران حیات خود آن را به حضرت فاطمه (س) هدیه دادند. از آن زمان، فدک در اختیار آن بانوی مکرم قرار گرفت. اما وقتی نبی مکرم اسلام(ص) از دنیا رفتند، عده‌ای علم مخالفت برداشتند و در عین اینکه حق خلافت و بر امور مسلمین را از امام علی (ع) غصب کرده بودند، زمین فدک را هم مصادره کردند.
آنها که قدرت و حکومت را برخلاف واقعه غدیر و سفارش‌های مکرر و مؤکد رسول خدا (ص) در اختیار خودشان گرفته بودند، نمی‌خواستند امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) از عواید آن زمین بهره‌ای ببرند و آن را در راه ترویج و تبلیغ حق و اسلام ناب مصرف کنند. به همین علت زمین فدک را موضوع کشمکش قرار گرفت و این حق را از دختر رسول خدا (ص) غصب کردند.
البته در آن شرایط حضرت زهرا (س) حق خود را مطالبه کردند، اما خلیفه اول در برابر مبارزات پی‌درپی آن حضرت پایداری کرد و راضی نشد حق ایشان را باز پس بدهد. حضرت فاطمه زهرا (س) هم در چنین شرایطی از طریق مبارزات خود، ستمکاری و ظلم دستگاه خلافت را و حقانیت خود را برای جهان اسلام اثبات کردند.
از همان دوران ماجرای فدک تبدیل به جریانی شد که ظلم و غاصب بودن دستگاه حکومت را فاش می‌کرد و تا مدت‌ها به عنوان ابزار تبلیغاتی و یکی از نقطه‌های ضعف مهم دستگاه خلافت به حساب می‌آمد که به هیچ وجه نمی‌توانستند آن را حل کنند یا از بین ببرند.
روایت شیعه و سنی از ماجرای خطبه فدکیه
خطبه فدکیه در چه منابعی وجود دارد؟ آیا در کتاب‌های علمای اهل تسنن هم این خطبه درج شده است؟
خطبه فدکیه در کتاب «کشف الغمه فی معرفت الائمه» که از علی بن عیسی اربلی است آورده شده. البته منابع دیگری هم وجود دارد که این خطبه در آنها آمده است. اربلی در خصوص این خطبه می‌گوید من آن را از کتاب سقیفه ابوبکر جوهری که از علمای برجسته اهل تسنن بوده گرفته‌ام.
متأسفانه کتاب سقیفه از بین رفته، ولی هم علی بن عیسی اربلی از آن استفاده کرده و هم ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه. ابوبکر جوهری هم به نقل از عمر بن شبه، این خطبه را آورده است. یعنی این خطبه در منابع اهل تسنن هم وجود داشته و هم شیعه و هم سنی آن را روایت کرده‌اند.
علت سکوت امام علی (ع) در پس گرفتن فدک
چرا امام علی (ع) در ایام خلافت خود فدک را باز پس نگرفتند؟
امام علی (ع) با توجه به نامه‌ای که برای ابن عباس نوشتند، اصلاً تعلق خاطری به مسئله فدک از خود و اهل بیت علیهم‌السلام نشان ندادند و بی‌توجه به بازپس‌گیری آن، می‌خواستند نشان بدهند که اگر با خلفای پیشین در ارتباط با غصب فدک بحث داشته‌اند، به دلیل تعلق خاطر مادی نبوده و دلایل بالاتری داشته است.
همچنین به اعتبار حقیقت سخنان حضرت زهرا (س) درباره فدک، مسئله مهمتر یعنی خلافت را طلب کنند. بنابراین وقتی آن هدف در آن دوره محقق نشد، دیگر اهل بیت علیهم‌السلام نیازی نداشتند که بخواهند در موقعیتی که خلافت دست خودشان است، فدک را باز پس بگیرند.
