به گزارش سراج24؛ سرانه مطالعه در ایران از دیرباز موضوع مناقشه‌برانگیزی در حوزه فرهنگ به شمار می‌رفته است. آمارهای ضد و نقیض بسیاری در سال‌های اخیر از مطالعه ایرانیان منتشر شده، آمارهایی که چندان نمی‌توان به صحت و اعتبار آنها دل خوش کرد. با این حال آمارهای اعلام شده از دو دقیقه تا 120 دقیقه متغیر است.
در سال‌های گذشته آمارهای دیگری نیز از وضعیت مطالعه مردم منتشر شده است؛ آمارهایی که حکایت از این دارند که تنها 30 تا 35 میلیون نفر در ایران مطالعه غیردرسی دارند؛ به عبارت دیگر 59 درصد از ایرانیان کتاب غیردرسی نمی‌خوانند.
در تحلیل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران دلایل بسیاری برشمرده می‌شود، از جمله کمبود دسترسی به کتاب، موضوعی که کتابخانه ها در آن نقش بسیار پررنگی دارد، کتابخانه‌ها در هر کشوری با هر درجه از توسعه نقش بسیار مهمی در توسعه و پیشرفت نهضت کتابخوانی ایفا می‌کنند.
امروزه کتابخانه‌های عمومی از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش دارند تا با ایجاد بسترهای جدید بر تأثیرگذاری خود به عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای اصلی در توسعه فرهنگی بیفزایند. دسترسی آزاد به منابع، ایجاد بسترهای جدید برای ارائه منابع کتابخانه‌ای مانند استفاده از ظرفیت‌های نشر دیجیتال، برقراری ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های جدید از جمله راهکارهایی است که طی دهه‌های گذشته موجب شده تا کتابخانه‌ها از شیوه سنتی خود فاصله گرفته و دنیایی جدید پیش روی مخاطبان خود بگشایند.
نهاد کتابخانه‌های عمومی تنها شبکه مویرگی فرهنگ و گسترده در تمام کشور است، نفوذ نهاد به دورترین روستاها و نقاط مرزی ایلات و عشایر موجب شده تا بر اهمیت آن و وظایفش در حوزه فرهنگ افزوده شود. در این راستا چند سالی است که نهاد کتابخانه‌های عمومی تلاش کرده تا کتابخانه‌ها را از یک مکان صرفاً دریافت کتاب و سالن مطالعه خارج کرده و به عناصر تاثیرگذار فرهنگی در هر منطقه تبدیل کند.
در حال حاضر 3741 باب کتابخانه عمومی شامل 2754 باب کتابخانه نهادی، 840 باب کتابخانه مشارکتی،29 باب کتابخانه مستقل و 118 باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازد.
مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در آستانه هفته دولت با حضور در خبرگزاری تسنیم، درباره برنامه‌های نهاد، مشکلات موجود، نواقص حوزه کتاب و کتابخوانی و ... گفت‌‌وگویی داشته است، وی در بخش نخست این گفت‌وگو از تلاش نهاد برای حضور در برنامه‌های جهانی و ارتباط با مراجع بین‌المللی در حوزه کتابخانه‌ای(ایفلا)، پیشنهاد ایجاد کتابخانه الکترونیک در برنامه هفتم توسعه خبر داد. وی هم‌چنین با اشاره به منابع کتابخانه‌های عمومی گفت که به ازای هر نفر کمتر از یک نسخه کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد.
وی در بخش دوم این گفت‌وگو به رفع ممنوعیت خرید واردات خودرو با بودجه دولتی برای کتابخانه‌های سیار، استاندارد تعداد کتابخانه‌های عمومی و توجه به مخاطب کودک و نوجوان پرداخته است، این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
*تسنیم: شما انتقاداتی نیز به تولید کتاب بریل توسط نهادهای مرتبط از جمله مرکز رودکی داشتید و گفته بودید که نهاد در این زمینه علی‌رغم اینکه وظیفه‌ای ندارد به میدان آمده است، این ماجرا به کجا ختم شد؟
در زمینه خط بریل تنها جایی هستیم که تولید کتاب بریل انجام می‌دهیم. مذاکرات خوبی با رئیس محترم سازمان بهزیستی داشتیم، براساس تکلیف قانونی این کار بهزیستی است و مرکزی که برای این کار دیده شده است، مرکز رودکی است، ولی رودکی در این چندین سال تعطیل است. قرار شد بازدیدی از رودکی داشته باشیم و بررسی کنیم که می‌توان این مرکز را با هم‌افزایی فعال کرد یا خیر. امیدواریم به نتیجه برسد، ولی به نتیجه هم نرسد ما کار خود را انجام می‌دهیم. مرکز بریل ما در قم و تبریز و یک مقدار جزئی‌تر در یزد و اهواز فعال هستند، فعالتر هم می‌شوند.
* تسنیم: بحث عدالت فرهنگی حداقل در دولت فعلی به عنوان کلیدواژه اصلی مطرح است و برنامه‌هایی را پیش می‌برند. در نهاد کتابخانه‌ها به صورت جدی این موضوع با کتابخانه‌های روستایی و سیار دنبال می‌شود. گویا مصوبه ممنوعیت واردات خودرو برای بحث کتابخانه‌های سیار نیز طبق گفته وزیر ارشاد برداشته شده است، درباره اقدامات نهاد در حوزه کتابخانه‌های سیار و روستایی توضیح بفرمایید.
بعد از حضور رئیس جمهور در مراسم 24 آبان، که به مناسبت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار برگزار شد، رئیس جمهور بر دو نکته تأکید کردند؛ یکی بحث دسترس‌پذیری به حوزه کتاب و کتابخوانی و دیگری معیشت کتابداران که هر دو در دولت در حال پیگیری است. در بحث دسترسی یکی از نکاتی که منطبق با شعارهای دولت است و در برنامه‌های وزیر هم دیده شده، توسعه فرهنگی و توسعه کتابخانه‌ها در راستای عدالت فرهنگی است. یکی از بال‌های این موضوع کتابخانه‌های روستایی است. البته کتابخانه مرکزی استانها هم در عدالت فرهنگی مؤثرند؛ نباید بحث عدالت را چندان پیچیده دید که به معنی برابری باشد. برای نمونه استان گیلان و شهر رشت جزء محروم‌ترین استانها و شهرها به لحاظ سرانه کتابخانه‌ای است. آنجا اگر کتابخانه مرکزی ایجاد شود، در راستای عدالت فرهنگی است.
ولی در حوزه مناطق کمتربرخوردار یا کمترتوسعه‌یافته عدالت فرهنگی پررنگ‌تر است و ایجاد کتابخانه‌های روستایی و مخصوصاً کتابخانه‌های سیار خیلی مؤثر است. کتابخانه سیار جزء ظرفیت‌هایی است که خدمت را نزد مردم می‌برد و در واقع امکان برخورداری از خدمت را فراهم می‌کند.
ممنوعیت خرید خودرو را برای کتابخانه‌های سیار برداشتیم، اما مشکل بودجه پابرجاست
مصوبه‌ای که دولت داشته در واردات نبوده است؛ خرید خودرو توسط دستگاه‌های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی بر اساس ضوابط اجرایی قانون بودجه در سال‌های اخیر ممنوع بوده است. چند سال است که به دنبال رفع این ممنوعیت برای خودرو کتابخانه‌های سیار هستیم. چراکه بارها پیش آمده خیّری پول می‌دهد، یک استاندار حاضر است از اعتبار تملکش خودرو بخرد، اما ممنوعیت دولت جلوی خرید او را می‌گیرد. به حمدالله امسال در ضوابط اجرایی بودجه این ممنوعیت مشخصاً برای خریدخودرو کتابخانه‌های سیار نهاد کتابخانه عمومی کشور برداشته شده است. ولی بحث تأمین بودجه برای خرید یک بحث دیگری ست که وزیر نیز در دولت قولش را داده و در پیشنهادهای ما هم هست. از چند مجرا یکی بند «ز» تبصره 9 ماده واحده بودجه درباره یک درصد اعتبارات دستگاه‌های مشمول که باید در حوزه فرهنگ هزینه کنند و دیگری مسئولیت اجتماعی دستگاه‌های دولتی و خیرین است.
*تسنیم:اکنون به لحاظ کمی چند کتابخانه سیار داریم؟
تا سال 1397، تعداد کتابخانه‌های سیار 9 دستگاه بود و اکنون به 54 دستگاه رسیده است. اما آن چیزی که نیاز داریم بسیار فراتر است، ما 3 هزار و خورده‌ای روستای بالای 2500 نفر جمعیت داریم که می‌توان در آنها کتابخانه ایجاد کرد، از این تعداد تقریباً 800 روستا کتابخانه دارند که 700 و خورده‌ای کتابخانه‌های ما است و یک تعدادی هم کتابخانه مشارکتی. اما فقط روستاها نیستند که به کتابخانه نیاز دارند، مناطق حاشیه‌ای برخی از شهرها در استانهایی که تمرکز جمعیتی ندارند هم این نیاز را دارند؛ برای نمونه در سیستان و بلوچستان تمرکز جمعیت نداریم، در هرمزگان نداریم، در نتیجه از حیث سرانه و دسترسی فضای کتابخانه‌ای هم کم‌برخوردارند. به لحاظ شرایط نمی‌توان در آنها کتابخانه ایجاد کرد، ولی کتابخانه سیار می‌تواند در این محیط‌ها خدمات ارائه دهد.
عدد استاندارد کتابخانه عمومی در ایران 14 هزار باب است
* تسنیم: در چشم‌اندازی که پیش‌بینی کرده‌اید، قرار است چندساله به ظرفیتی که باید باشید، برسید؟
ما در برنامه هفتم توسعه دو پیشنهاد آوردیم، اگر بخواهیم به عدد اولیه چشم‌انداز برسیم، اگر کتابخانه‌های مشارکتی را نیز حساب کنیم، باید حداقل به 5 هزار کتابخانه برسیم و اگر بخواهیم استاندارد برسیم 14 هزار کتابخانه نیاز داریم که در واقع دسترس‌پذیری در حوزه کتابخانه‌ها برقرار شده باشد.
*تسنیم: به ازای هر25 هزار نفر یک کتابخانه؟
بله در هر شهر برای هر 25 هزار نفر باید یک کتابخانه وجود باشد. در کتابخانه سیار تلاش ما در دولت این است که بتوانیم حداقل 100 کتابخانه سیار تا پایان سال اضافه کنیم. البته دشوار است ولی تلاش را خواهیم داشت.
*تسنیم: برای خرید خودرو کتابخانه‌های سیار بودجه نیز تأمین شده است؟
مذاکراتی با وزارت نفت، وزارت صمت و برخی از بانک‌ها انجام شده است.
*تسنیم: بحث اصلاحات قانون نهاد به کجا رسید؟ این اصلاح قانون چه اندازه در رفع نواقص موجود مؤثر است؟
بررسی قانون که از ناحیه ما از حیث نگارش تمام شده است، قانون در کمیسیون فرهنگی هم تصویب شده و در نوبت طرح در صحن است، البته تراکم برنامه‌های مجلس نیز بالاست، در مطرح شدن طرح‌ها و لوایح در صحن نیز اولویت‌بندی‌ای است که هیئت رئیسه مجلس باید انجام بدهد، پیگیر راه‌های قانونی برای اولویت‌دهی به آن هم هستیم.
تغییراتی ایجاد شده است؛ مثل اصلاح ترکیب اعضای هیئت امنا و اضافه شدن رئیس جمهور به عنوان رئیس هیئت امنا، تأیید اعضای هیئت امنا توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و... از این حیث شرایط سخت‌تر و البته جدی‌تر شده است. اعضای کمیسیون فرهنگی معتقد بودند نهاد مرکز مهمی است و باید از این حیث این اهمیت را نشان داد.
بودجه نهاد کفاف روزمره و جاری ما را نمی‌دهد
بحث مباحث مالی، تأمین بودجه و ردیف‌های تأمین بودجه است که در قانون جدید اصلاح شده و دیگر منوط به تصویب و طی روند و فرایند قانونی آن است. مصوبات حوزه فرهنگی این دوره از مجلس زیاد نبوده، امیدواریم ان‌شاءالله این قانون به عنوان یکی از مصوبات فرهنگی مجلس ثبت شود و به یادگار بماند.
مباحث مالی یکی از نکاتی است که ما درگیر آن هستیم. محدودیت‌های جدی مالی که نهاد با آن در حوزه تأمین بودجه مواجه است، موجب شده که ما هم به لحاظ تقویت حوزه معیشتی همکاران دچار موانع و تنگناهایی باشیم، هم به لحاظ حوزه توسعه و زیرساخت دچار تنگنا شویم؛ چراکه نهاد هیچ ردیف بودجه عمرانی ندارد و دستگاه‌های دیگر کار عمرانی را انجام می‌دهند و در حوزه تکلیفی آنهاست.
عدد و رقمی که پرداخت می‌شود، کفاف روزمره و جاری ما را نمی‌دهد. با اینکه خیلی عدد و رقم بزرگی از حیث مقایسه با سایر دستگاه‌ها نیست، همین هم ناقص پرداخت می‌شود. نگاه هم این است که می‌گویند شما نهاد عمومی غیردولتی هستید، باید یک سری از تأمین منابع بودجه‌ای‌تان از بخش‌های غیردولتی انجام شود. این خود یک مانع است و امیدواریم در قانون این نکات حل شود.
البته ما برای اینکه مسائل نهاد را پیش ببریم و این چالشی که در بحث قانون با آن مواجه شدیم را برطرف کنیم، آیین‌نامه اجرایی قانون فعلی را نیز اصلاح کردیم که اکنون در حال طرح در کمیسیون فرهنگی دولت است که با اصلاح آن بخشی از این مشکلات مدیریتی در نهاد مرتفع می‌شود.
*تسنیم: در صحبت‌هایتان فرمودید که 60 درصد فضا و امانات برای مخاطب کودک و نوجوان است، مخاطبی که اهمیت توجه به آن بسیار است، مخاطبی که در سال‌های اخیر آگاهانه انتخاب می‌کند و در مقابل محتوای پیشنهادی داخلی به باور کارشناسان این حوزه چندان جذاب نیست. برنامه نهاد برای مخاطب کودک و نوجوان چیست؟ چه اندازه در تجهیز کتابخانه‌ها به منابع دست اول و بروز در این حوزه همت دارید؟ برخی از کتابداران نهاد در روستاها و مناطق کمتربرخوردار معتقد بودند که کتاب‌ها چندان بروز نیست.
اولاً، اگر بخواهیم مسئله کتاب و کتابخانه را حل کنیم، هیچ گریزی وجود ندارد که به کودکان و نوجوان توجه کنیم و پای آنها را به کتابخانه و کتاب خواندن باز کنیم، این یک اصل هست. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال‌های گذشته قبل از بنده، هم‌اکنون روند تجهیز کتابخانه‌ها به بخش کودک و نوجوان را پیش برد. حالا این بخش در یک کتابخانه 12 هزار متری، 700 مترمربع می‌شود؛ مثلاً بخش کودک کتابخانه مرکزی یزد یا قم یا سنندج و... به اندازه‌ای مجهز هستند که خودشان یک کتابخانه کودک و نوجوان محسوب می‌شوند.
ما وقتی می‌توانیم بگوییم کتابخانه کودک، که مابهازای فعالیتهای حوزه کودک را ببینیم، مابهازای فعالیتهای حوزه نوجوان را ببینیم، اتاق‌هایی که به عنوان اتاق علم یا اتاق کار، کارگاه‌های فناوری و... ایجاد شده است، برای مخاطب قابل استفاده باشد، اگر نجاری است، نوجوان بتواند نجاری کند، اگر آهنگری است، نوجوان بتواند آهنگری کند.
در بحث محتوا با انجمن ناشران کتاب کودک و نوجوان جلسه داشتیم، گفتیم شما محتوای خوب تولید کنید، این محتوا قابل استفاده باشد ما برای کتابخانه‌های عمومی تهیه می‌کنیم. محفل ادبی جوانه‌ها را داریم، اگر محفل قرآنی داریم در واقع باز پایه کار در حوزه کودکان و نوجوانان است و مابه‌ازاهای دیگری هم هست از جمله تقویت شبکه کتابداران فعال در حوزه کودک و نوجوان؛ سرمایه‌گذاری در حوزه رسانه، برگزاری جشنواره قصه‌گویی یا حتی جشنواره کتابخوانی رضوی که یکی از بخش‌های جدی آن حوزه کودک و نوجوان است.
بیش از 60 درصد خرید منابع نهاد برای مخاطب کودک و نوجوان است
* تسنیم: درباره تعداد منابع می گویید؟
مهمترین نکته در تهیه منابع بحث مالی آن است. سال گذشته دولت در تخصیص بودجه هدفمندسازی یارانه‌ها کار خوبی کرد و یک عدد قابل توجهی کتاب برای کتابخانه‌های عمومی خریداری شد. متأسفانه در سال بعد این اتفاق نیفتاد و فضا آنطور شکل نگرفت. در خرید ما بیش از 60 درصد خرید برای بخش کودک و نوجوان بود که عمده آن ارسال شده و در کتابخانه‌ها قرار گرفته است. ما نیاز جدی به تقویت بودجه برای خرید کتاب برای کتابخانه‌ها داریم.
* تسنیم: امکان تسریع در روند ارسال نیست؟
توان عملیاتی ما برای انبار و ارسال کتاب محدود است. با این حال این کار را نیز انجام دادیم، یک انبار دیگر هم اجاره کردیم تا عملیات سریعتر انجام شود. در بحث کودک یک بحث، روزآمد بودن منابع و بحث دیگر استهلاک بالای منابع این گروه سنی است. در عین حال باید حوزه مالی تقویت شود، در مصوباتی که از دولت پیگیری می‌کنیم، بحث اعتبارات برای تقویت منابع کتابخانه‌های عمومی به منظور دسترس‌پذیری نیز مطرح است.
* تسنیم: از وزارت ارشاد و معاونت فرهنگی برای تجهیز کمک نمی‌گیرید؟
تا جایی که شده کمک گرفته‌ایم؛ اواخر سال گذشته معاونت فرهنگی 5 میلیارد تومان به ما کمک کرد. پیگیری‌هایی کرده‌ایم؛ وزیر ارشاد و آقای احمدوند همراهی کردند که از طریق منابع موجود اهتمام جدی به کتابخانه‌های عمومی صورت بگیرد. در هیچ سفری نیست که کتابخانه عمومی مسئله وزیر ارشاد نباشد. در عمده برنامه‌های حوزه فرهنگی که ایشان حاضر می‌شود، در سفرها و بازدیدهایی که دارد، در تصمیم‌گیری‌هایی که هست توجه به حوزه کتابخانه‌های عمومی وجود دارد.
در سفرهای آقای رئیس جمهور در بحث اتمام پروژه‌های نیمه‌تمام اتفاقات خوبی رخ داد. تقریباً اکثر پروژه‌های بالای 50 درصد در کشور رو به پایان است؛ بزرگترین کتابخانه عمومی مرکزی با مساحت 18 هزار مترمربع در شهر اراک در دست احداث است که پروژه مهمی است. کتابخانه مرکزی رشت رو به اتمام است، کتابخانه مرکزی خرم‌آباد پیشرفت خیلی خوبی داشته است و در آستانه بهره‌برداری است. کتابخانه مرکزی ساری رو به اتمام است. هرمزگان و کرمانشاه نیازمند همتی مضاعف هستند.
* تسنیم: تا پایان سال خرید منابع برای کتابخانه‌های عمومی خواهید داشت؟
بله، پیگیریم. حتماً این موضوع را دنبال می‌کنیم که ان‌شاءالله تأمین بودجه‌ای شود.
