نوروز ایرانی؛ تبدیل اتفاقی طبیعی به آیینی انسانی

سراج24-بهمن نامورمطلق:

نوروز مهم ترین جشن ملی ایرانیان است و از قدیمی‌­ترین آیین‌های  جهان به شمار می‌آید. آیینی که در عصر آیین ­زدایی مدرن نه فقط تضعیف نشده  بلکه روز به روز گسترده­ تر و فراگیرتر می­ شود. این جشن  که به طور مشترک از سوی چندین کشور منطقه برگزار می‌شود به عنوان میراث ناملموس جهانی نیز  به ثبت رسیده است و  بی شک دایره نوروزیان در آینده به کشورهای دیگر نیز گسترش پیدا خواهد کرد.

جشن نوروز برگرفته از یک اتفاق بزرگ طبیعی یعنی پایان زمستان و آغاز بهار است. این چرخش بنیادین فصل‌ها موجب حیرت و شگفتی انسان باستانی شد و وی نیز برای توجیه این اتفاق شروع به خلق روایت‌های اسطوره ای کرد. فرهنگ‌های گوناگون به ویژه فرهنگ‌های میان رودان و پیرامون آنها روایت‌های ویژه ای در این رابطه ارائه داده اند. اسطوره‌های این روایت‌ها شباهت‌های زیادی با یکدیگر دارند.

فرهنگ ایرانی باشکوه ترین و کامل ترین روایت نوروزی را شکل داد تا نوروز را از یک اتفاق طبیعی به یک آیین انسانی تبدیل کند. در واقع، انسان ایرانی با دیدن تجربه خوشایند طبیعت در پایان زمستان و آغاز بهار کوشید تا این تجربه را به حوزه جامعه انسانی گسترش دهد. مراسم و مناسک گوناگون آیینی از سوی فرهنگ ایرانی معرفی شدند تا همانطورکه حال طبیعت در نوروز دگرگون می‌شود حال جامعه و فرد نیز تغییر کند. دگردیسی طبیعت از سردی به گرمی‌واز خشکی به سبزی، خود یک کنش شگفت انگیز و اسطوره ای محسوب می‌شود که ایرانیان اراده کردند تا همین دگردیسی را به حوزه روابط انسانی تعمیم دهند.

نوروز بیش از هر چیز آیینی تقویتی به حساب می‌آید که می‌کوشد میثاق‌های انسان را یادآوری و تقویت کند. نوروز در عین یادآوری برخی از مهم ترین مفاهیم و مضامین مانند سبزی، گرمی، روشنایی، امید، پویایی و طراوت می‌کوشد تا به همزیستی فرهنگ و طبیعت نزد شرقی‌ها نیز اشاره کرد.

نویی و نوگرایی

نوروز جشن نوشدگی ققنوس وار طبیعت و انسان است. پس از مرگ زمستانی، رستاخیز و نوزایی جهان آغاز می‌شود و زندگی را به ارمغان می‌آورد. همه چیز نو می‌شود تا انسان احساس ملالت و ناامیدی نکند. نوروز به عنوان آیینی کهن کارکرد باززنده سازی تجربیات انسانی را دارد تا انسان دچار نسیان و فراموشی نگردد. نوروز به مثابه آیین و به مانند هنر،  از زندگی عادت زدایی و آشنایی زدایی می‌کنند. عادت معنا را از بین می‌برد و تغییر فصول و به خصوص نوروز با خود معنا و طراوت می‌آورد. تحویل سال موجب زایش معنا می‌شود و از فرسودگی معنا و از ایجاد ملالت جلوگیری می‌کند. فرهنگ ایرانی الگوهای ویژه ای بر نوشدگی و نونوایی ارائه داده است.

نوگردانی: از مهم ترین مظاهر نوشدگی در نوروز خانه تکانی و نوگردانی محیط زندگی و محل کار و تمام شهر و روستاست. خانه تکانی موجب می‌شود تا نه فقط همه زندگی پاکیزه تر و بهداشتی تر شود بلکه هر قسمتی که لازم بود نیز مرمت و تازه شود. زمستان در محیط زندگی با نوگردانی تمام می‌شود و بهار خانه و شهر، کارگاه و روستا آغاز می‌گردد. خانه تکانی این امکان را می‌دهد تا هر سال یک بار همه زندگی به روز شود تا تغییر زمان به خوبی حس گردد. طراحی محیط زندگی بیانگر زیبایی شناسی یک فرهنگ محسوب می‌شود، بنابراین نوروز بهترین فرصت برای بازسازی و بازجویی هویت زیبایی شناسی فرهنگ ایرانی است.

نوپوشی: همچنین نوشدگی به شکل بارزی خود را در نوپوشی نشان می‌دهد. نو شدن پوشش فقط حکایت از نو شدن ظاهر انسانی نمی‌کند بلکه نمادی برای تغییر باطن انسان و نوشدگی درونی نیز به شمار می‌آید.  فرهنگ ایرانی فرهنگی مولف در حوزه پوشاک و لباس محسوب می‌شد و یکی از دلایل آن همین جشن‌ها و نوپوشی‌های آن بود. در نوروز همه فضاهای ایرانی به نمایش لباسهای زیبا تبدیل می‌شود. به همین دلیل ایرانی‌ها نیاز چندانی به شو لباس ندارند زیرا هر سال در نوروز و مهرگان موقعیت مناسبی برای ارائه طرح‌های نو و زیبا در جشن‌ها فراهم می‌آمد. خوب است که این سنت نیز در ایران معاصر احیا شود.

نونوشی: یکی از عناصر اصلی آیین  نوروز همانا استفاده فراوان از نوشیدنی‌ها و خوراکی‌هاست. این نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها به صورتهای گوناگون، به خصوص نذری تهیه و توزیع می‌شوند. سنت غذایی اقوام و مناطق گوناگون ایران با یکدیگر متفاوت است اما خوردنی‌ها به خودی خود بخشی از آیین محسوب می‌گردند. برای مثال علاوه بر سمنوپزی که در سطح وسیعی صورت می‌گیرد غذاهایی که هنگام اجتماعات خانوادگی و اجتماعی تهیه می‌شوند بخشی از آداب تلقی می‌گردند. رشته پلو برای اینکه رشته کارها در سال جدید به دست آید یا سبزی پلو برای سبزی زندگی همگی بر اساس باورهای محلی یا ملی معانی ضمنی خاصی را حمل می‌کنند.

نوجوشی : منظور از نوجوشی انواع پیوندهایی است که نوروز موجب می‌شود یا آنها را تقویت می‌کند. پیوندهای نوروزی جامع و گسترده هستند چنانکه در پنجشنبه آخر سال به همراه میثاق با درگذشتگان شروع می‌شود و تا دید و بازدید خانوادگی و دوستانه و در پایان به همراه میثاق با طبیعت در روز سیزده به اتمام می‌رسد.

نوروز مجموعه ای از ارتباطات و پیوندها را طرح می‌کند. پیوند انسان با انسان، پیوند انسان با جامعه، پیوند انسان با طبیعت و پیوند انسان با خدا. از مهمترین دستاوردهای آیین‌های نوروزی دید و بازدید و رفت و آمد میان افراد جامعه است. گرمای طبیعت موجب گرمای جامعه می‌شود و امکان همنشینی و همزیستی را فراهم می‌کند.

نوکوشی: سال نو نیاز به برنامه و طرحی نو دارد. در واقع، هیچ پدیده نویی به اندازه طرح و برنامه ای نو مهم و اساسی نیست. نوروز موقعیت مناسبی برای بررسی و ارزیابی سال پیشین و طراحی و برنامه ریزی سال جدید محسوب می‌گردد. پایان سال فرصت مناسبی است تا زمان از دست رفته حسابرسی شود و نقاط مثبت و منفی آن محاسبه شود. برنامه‌ریزی برای نگرش‌ها و کنش‌های نو به منظور بهره بردن از تجربیات جدید و ایجاد تمایز نسبت به گذشته از توصیه‌های دینی و ملی ایرانیان است.

اسطوره‌ها و افسانه‌های مرتبط با نوروز، امید بخش ترین روایاتی هستند که زندگی پس از مرگ و سپیدی روز، بعد از سبی دیجور را نوید می‌دهند.