به گزارش سراج24،رافائل مائوریللو پژوهشگر شیعهشناس ایتالیایی، مورخ و متخصص در زمینه اسلام شیعه معاصر، روابط بین‌الملل و ژئوگرافر سیاسی، تحلیلگر مسائل خاورمیانه و نیز زبانشناس و مترجم است. وی در زمینه تمدن اسلامی، تاریخ و زبانشناسی از دانشگاه لاساپینس رم، دارای مدرک دکترای تخصصی است. وی نویسنده کتاب «فرزندان پیامبر(ص) در دوره معاصر؛ مطالعه موردی حوزه نجف» است که در سال 1391 جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از آنِ خود کرد. او در این کتاب که برای تالیف آن چندین سال در لبنان، عراق و ایران زندگی و پژوهش کرده است، یکی از چهار بخش اصلی را به بررسی خاندان صدر اختصاص داده است. همچنین مقالات متعددی درباره خاندان صدر نوشته است. اهمیت این مطلب از آن‌رو است که زاویه، روش و نتیجه مواجهه و مطالعه یک اسلامشناس اروپایی را که نزدیک دو دهه درباره تشیع، سادات و بهطور ویژه خاندان صدر به پژوهش پرداخته است، نمایان میسازد. این مصاحبه به زبان فارسی انجام شده است. لذا دخل و تصرفی در واژههای مورد استفاده نشده است.
لطفا در ابتدا در خصوص آنچه باعث اهمیت شهید صدر در جامعه کنونی ما میتواند باشد و دلایل اینکه یک پژوهشگر اروپایی چنین موضوعی را برای تحقیق انتخاب میکند، توضیح دهید.
شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده سیده‌آمنه (بنتالهدی) از جمله کسانی هستند که به اعتراف متخصصان در تحکیم منابع دینی و علمی و معرفتی در دوران جدید نقشی عظیم ایفا کردند و مکتبی فکری و علمی در جهان اسلام دارند و از نگرشی انسانی و جهانی و همهجانبه برای تحول انسان معاصر و هدایت او در مسیر فطرت و تکامل حقیقی برخوردار هستند. بررسی زندگی و شخصیت شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده سیده‌آمنه (بنتالهدی) صدر از جهاتی چند برای ما و جامعه ما حایز اهمیت است. شخصیت و جامعیت اخلاقی و ایمانی این دو بزرگوار در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی میتواند برای ما الگو باشد.
من بهعنوان یک پژوهشگر اروپایی متخصص تاریخ اسلام با تکیه بر منابع دست اول علم تراجم کار میکنم. کتابهایی مثل طبقات اعلام الشیعه و تعدادی دیگر از کتابهایی که درباره شهید سیدمحمدباقر صدر - بهویژه به زبان عربی- چاپ شدهاند، همه در کتابخانه خصوصی من در ایتالیا موجود هستند. به یک نکته جالب اشاره میکنم: وقتی مرا برای یک سخنرانی درباره شهید صدر دعوت کردند، تصمیم گرفتم یک کتاب درباره محمدباقر صدر به زبان فارسی بخرم و بخوانم تا زبان فارسیام متناسب با اصطلاحات و مطالب مربوط به سیدمحمدباقر صدر بهروز شود. به بزرگترین کتاب فروشی تهران ـ و بنابراین ایران ـ که در سه طبقه و به‌تازگی افتتاح شده رفتم و دیدم کتابهای گوناگونی به زبانهای متفاوت وجود دارد، اما حتی یک کتاب درباره سیدمحمدباقر صدر وجود نداشت؛ هر کتابی، نه یک کتاب خاص! فروشندگان اصلا ایشان را نمیشناختند و از من پرسیدند: سیدمحمدباقر صدر کیست؟ این اتفاق در کشوری روی داد که اسمش «جمهوری اسلامی ایران» است. من خیلی تعجب کردم. هیچ کتابی درباره یا از سیدمحمدباقر صدر وجود نداشت. این در حالی است که کتابهای محمدباقر صدر به زبانهای گوناگون ـ البته نه با کیفیت خیلی بالا ـ ترجمه شده است و مثلا من میدانم که می‌توان کتابهای ایشان را در برزیل و به زبان برزیلی خرید. یا مثلا کتاب «اقتصاد ما» اثر محمدباقر صدر در مغرب به فروش میرسد. این گستره عرضه آثار صدر، نشانی روشن از اهمیت ویژه سیدمحمدباقر صدر بهعنوان متفکری اسلامی و انسانی در تاریخ معاصر دارد.
خصوصیات ویژه شهید صدر و نقاط برجسته و خاص زندگی ایشان را در چه میدانید؟
وقتی به کتابهای علم تراجم مراجعه میکنیم و بهطور کلی درباره علما مطالعه میکنیم، میبینیم که به گواه این کتابها علمای بزرگ تاریخ اسلام ـ بهویژه سادات ـ معمولا چند ویژگی خاص دارند: برخی از این ویژگیها عبارتند از:
ـ شخصیت مورد نظر تولد شگفتآوری دارد و یا پیشبینی تولد شگفتآوری برای او شده است؛
ـ وی در خانواده برجستهای متولد می‌شود؛
ـ وی در کودکی با فوت پدر مواجه می‌شود؛
ـ آن سید عالم و خانوادهاش با مشکلات اقتصادی روبه‌برو میشوند؛
ـ وی قابلیت یادگیری پیش از موعد علوم حوزوی را دارد؛
ـ شخصیت مورد نظر با کسی از درون خانواده پرآوازه خود مثلا دختر عالم بزرگ زمان یا دختر بازرگان یا مالکی ثروتمند ازدواج میکند؛
ـ وی در مکتب بزرگترین عالمان زمان خود درس میخواند و در کنار ایشان دانش گستردهای را که در کودکی از پدر، برادر بزرگتر و یا عمویش آموخته بود، عمق میبخشد؛
ـ وی مهارت خاصی در فقه و اصول از خود نشان میدهد و قابلیت ذاتی در نوآوری در سنت علمی اسلام شیعی ـ بدون ایجاد نقصی در آن ـ دارد؛
ـ او با تسلط بر زمینههای گوناگون بر دیگر مجتهدان زمان خود که تنها در یک زمینه تخصص دارند، برتری مییابد؛
ـ شخصیت مورد نظر به رهبری دینی و یا سیاسی در جامعه تبدیل می‌شود؛
ـ شخصیت مورد نظر بهعنوان عالمی دانشمند و معزز، گروه بزرگی با حضور مریدان و عالمان برجسته تشکیل میدهد؛
ـ رژیم وقت شخصیت مورد نظر و خانوادهاش ـ و معمولا کل جامعهای که این خانواده عضوی از آن است ـ را تحت ظلم و فشار قرار میدهد؛
ـ عالم سید اغلب بهدلیل شهرت و محبوبیت و در نتیجه ترس رژیم از وی محکوم به زندان می‌شود؛
ـ وی که شخصیت برجسته دینی است یا آزاد و یا در شرایط خارقالعادهای از زندان فرار میکند؛
ـ او سرانجام با مسمومیت و از طرف رژیم وقت کشته می‌شود و گاهی از طریق تجلی الهی در خواب از مرگ خود باخبر می‌شود؛
ـ عالم سید عالی‌قدر، پس از مرگ در مقبره خانوادگی نزدیک به امامان (ع) به خاک سپرده می‌شود.
وقتی به کتابهای علم تراجم مراجعه میکنید، میبینید که علمای بزرگی که شما در موردشان میخواهید کار کنید یک یا دو تا از این ویژگیها را دارند. البته وقتی درباره سیدمحمدباقر صدر ـ و تا حدی سیده بنتالهدی ـ مطالعه میکنید، میبینید که همه این ویژگیها را داراست. یعنی واقعا از بزرگترین عالمان تاریخ اسلام است و هیچ شکی در این نیست.
اما بهنظر من سیدمحمدباقر صدر و سیده آمنه (بنتالهدی) صدر حتی یک قدم جلوتر از این بزرگان که من ویژگیهایشان را معرفی کردم هستند. چرا؟ ما میدانیم که این دو بزرگوار چند ویژگی خاص دارند که همه عالمان شیعه ندارند. از جمله اینکه صاحب برکت و آثار هستند. نقش پیشگام حقیقی یا فرضی در گرویدن مردم مناطق جدید به اسلام دارند؛ شما کتابهای سیدمحمدباقر صدر را میتوانید در لندن، مغرب، ایتالیا و برزیل بخرید. همچنین این شخصیت دارای استقلال اقتصادی است که این یک ویژگی بسیار مهم است. بهعنوان عالم و دانشمند دارای قدرت ادغام و تلفیق جهانوطنی و ناحیهگرایی است و قابلیت جهانیسازی با پذیرش نقش بیطرف بهخصوص در رابطه با امت اسلامی را دارد؛ مثلا در اختلافزدایی بین شیعیان و اهل تسنن میتواند نقش ایفا کند. دارای توانی چشمگیر در پذیرش داوطلبانه خصوصیات فرهنگ جدید و نوآوریهای عقیدتی است که این یک ویژگی خاص و شاید از مهمترین ویژگیهای سیدمحمدباقر صدر است.
ممکن است قدری جزئیتر بفرمایید؟
میخواهم با اشاره به قرآن بحث را ادامه دهم. وقتی از ویژگیهای خاص سیدمحمدباقر صدر و بنتالهدی حرف میزنیم، صحبت از برکت لازم است. بر این اساس به این بخش از سوره نور توجه کنیم:
«اللهُ نُورُ السماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاه فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی زُجاجَه الزجاجَه کأَنها کوْکبٌ دُری یوقَدُ مِنْ شَجَرَه مُبارَکه/ خداوند نور آسمانها و زمین است؛ مَثَل نور خداوند، همانند چراغدانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنی افروخته می‌شود که از درخت پربرکت گرفته شده».
بهنظر من این آیه از قرآن بهخوبی نقش شجره طیبه و اطلس حقیقی را نشان میدهد. منظورم از شجره طیبه و اطلس حقیقی چه هست؟ خوب است برای فهم این شجره طیبه و اطلس حقیقی به یک بخش از کتاب «فاطمه (س) فاطمه است»، اثر دکتر شریعتی، اشاره کنم:
«رنج و محرومیت، آب و خاک این درختی است که باید در زیر نور وحی بروید و برای آزادی و عدالت ثمر دهد و آغاز آن شجره طیبهای باشد که هر یک همچون پرومتهای واقعی مأمورند تا آتش خدایی را از آسمان به زمین آرند و به انسان بخشند و همچون اطلس حقیقی، باید بهراستی بار سنگین تمام زمین را بر دوش خویش نگاه دارند و بایستند!»
این همان کاری است که سیدمحمدباقر صدر و شهیده بنتالهدی در برابر رژیم وحشی صدام کردند.
نگاه دیگر افراد خانواده به این شهید بزرگوار و خواهرشان چگونه است؟
شاید بهترین تعریف از شجره طیبه و اطلس حقیق، تعریفی باشد که یک عضو دیگر از این خاندان بزرگ، یعنی سیده رباب صدر، خواهر امام موسی صدر طی مصاحبهای که با وی در بیروت درباره خاندان صدر بهعنوان شاخهای از درخت سادات داشتم، ارائه داد.
سیده رباب صدر به من گفت: «ببینید! درست است که خداوند سادات را بخشی از اهلبیت خلق کرده، اما این شرط را گذاشته است که اخلاقشان باید اخلاق اهلبیت باشد، اعمالشان اعمال اهلبیت(ع) باشد، رفتارشان با دیگران، قلبشان و احساسشان، همانند اهلبیت (ع) باشد. در واقع می‌توان گفت انسانیتشان باید انسانیت اهلبیت (ع) باشد. تحت این شرایط است که «سادات» تلقی میشوند و میتوانند از نسل پیامبر(ص) قلمداد شوند».
به این ترتیب اگر کسی از نسل پیامبر (ص) باشد اما در خیابانها پرسه بزند و کار مفیدی انجام ندهد، از اهلبیت (ع) نیست. از اهلبیت (ع) بودن به معنی داشتن مسئولیت است. سادات مسئولیت بسیار سنگینی بر عهده دارند و باید در حفظ آن بکوشند و باز این یعنی همان کاری که شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده بنتالهدی کردند و متاسفانه همه این کار را نمیکنند.
درباره شهیده بنت الهدی کمتر شنیده شده است. لطفا درباره این خواهر برای ما بیشتر بگویید؟
در اینجا بهطور ویژه به نقش بنتالهدی می‌پردازیم. بیایید از پایان قرن هجدهم میلادی به بعد به این موضوع نگاهی بیندازیم. منابع حاکی از آن است که سیدصالح شرفالدین از بزرگان خاندان صدر در دوران حکومت احمد پاشا الجزار زندگی میکرد. حکمران آن زمان با شورشهای ضدعثمانی بهخصوص از طرف شیعیان مواجه بود. در یکی از این شورشها دو پسر صالح کشته شدند و خود وی نیز دستگیر و به مرگ محکوم شد. در پی دستگیری، سیدصالح شرفالدین 9 ماه را در زندان سپری کرد، اما زندانبانان که تحت تاثیر تقوا و دینداری او قرار گرفته بودند او را فراری دادند. چندین نسل بعد تلاش برای دستگیری یکی از نوادگان وی یعنی سیدمحمدباقر صدر از طرف حاکم وقت یعنی رژیم صدام صورت گرفت. تلاش برای دستگیری او با اعتراض گسترده شیعیان مواجه شد. آنها که از قصد دستگیری سیدمحمدباقر صدر باخبر شده بودند، خود را به خانه او رساند و از دستگیری وی جلوگیری کردند. تفاوت اصلی این واقعه با آنچه برای سیدصالح شرفالدین اتفاق افتاد در این است که اعتراض شیعیان در دستگیری سیدمحمدباقر صدر از طرف یک زن سیده عالمه، یعنی بنتالهدی شکل گرفت و ساماندهی شد. سیده بنتالهدی توانسته بود خود را به مسجدی (حرم امیرالمومنین علیهالسلام) برساند و مومنان را به اعتراض به زندانی کردن برادرش فراخواند. نمونهای که حاکی از تفاوت بزرگی در ایفای نقش زنان بین زمان قبل و بعد از وجود شهیده بنتالهدی و سیدمحمدباقر صدر است و تکرار چیزی است که در زمان حضرت زهرا (علیهاالسلام) و حضرت امام حسین (علیهالسلام) و وقوع حادثه کربلا روی داد.
نمونههای بارز دیگری نیز از «شجره طیبه و اطلس حقیقی؛ به شرط اخلاق اهلبیت (ع) و مسئولیت حفظ آن» در زندگینامه بنتالهدی به چشم میخورد. سیده بنتالهدی با وجود خواستگاران بسیاری که به خانواده او رجوع میکردند از ازدواج سر باز زد. او به مقام عالمه (مجتهده) رسید درحالیکه آنگونه که گزارش شده است، تحصیل زنان در سنت نجف بهخصوص در حوزه فقه، اصول و علمالکلام نامعمول بود. وی همچنین بهعنوان یک زن نویسنده برجسته و موثر عرب شناخته شده است که آثاری در حوزه اسلام به رشته تحریر درآورد. وی در باب موضوعات گوناگون از رمان گرفته تا سیاست، قلم به دست گرفت. مجموعه آثار ایشان در لبنان به زبان عربی چاپ شده و البته خدا را شکر به زبان فارسی هم از طرف موسسه تحقیقاتی فرهنگی امام موسی صدر ترجمه شده است و اتفاقا این کتابها در آن کتابفروشی وجود داشت. بنتالهدی دختران و زنان دانشمند و عالمه بسیاری را تربیت کرد، بهخصوص از طریق اداره مدارسی برای دختران که در آن زمان تاسیس شده بودند. وی همانطور که میدانید در سال 1980 میلادی همراه با برادرش محمدباقر صدر توسط رژیم وقت دستگیر شد و چند روز بعد از دستگیری همراه با برادرش کشته شد.
اگر بخواهیم یک نگاه کلی داشته باشیم در چه مقیاسی می‌توان حرکت شهید صدر را برای اسلام و تشیع موثر دانست؟
برگردیم به حرکت شهید صدر در تاریخ بشریت. این حرکت الگویی سازنده و پویا تلقی می‌شود. اهمیت این حرکت بهطور ویژه با بررسی مکتب صدر (و قرائت او) از اسلام راستین و اصول تشیع دوازده امامی مشخص می‌شود؛ مکتبی متکی بر جهانبینی توحیدی و برخوردار از ابتکارات و نوآوری؛ مکتبی که جهانی و انسانی است و بر تفسیر از جهان هستی و تاثیرپذیری آن از جامعه و مقتضیات زمان متکی است. از ویژگیهای مهم اخلاقی و شخصیتی این بزرگوار مردمداری، احترام به دیگران، تساهل و تسامح، مهرورزی و مردم دوستی بود. وی برای هر گروه یا فردی که به دیدارش میشتافت یا در مجلس درس و بحث وی وارد میشد یا با او برخورد میکرد یا به مناسبتی در نزدشان از او یاد میشد، احترام قائل بود.
خلاصه سخن اینکه سیدمحمدباقر صدر و سیده‌آمنه (بنتالهدی) صدر در مسیر اسلام بودند. این دو بزرگوار یک اطلس حقیقی هستند و مسیری که به ما نشان میدهند این است که ما هم میتوانیم با آنان همراه شویم به شرط آنکه اخلاقمان، اخلاق اهلبیت (ع) باشد؛ به شرط اینکه مسئولیت حفظ شجره طیبه اهلبیت را بپذیریم و بر عهده بگیریم. نتیجه دیگری که از مسیر سید شهید محمدباقر صدر و سیده بنتالهدی می‌توان گرفت این است که بدون ترس، متناسب با زمان خود زندگی کنیم و اگر احساس میکنیم که اسلام پاسخگوی تمام نیازهای ما نیست، باید بدانیم که مشکل در خود اسلام نیست، بلکه در درک و تفسیری است که ما یا گذشتگان ما از آن ارائه دادهاند. پاسخها در اسلام هست و نمونه آن در علم و اخلاق اهلبیت (ع) یافت می‌شود.
