مروری بر زندگی و اندیشه ی حکیم عمر

به گزارش سراج24،شعر فارسی در طول تاریخ همواره از جایگاه والایی نزد همگان برخوردار بوده و در برخی دوره های تاریخی به عنوان یگانه ابزار ارتباط و انتقال هویت مردمان این سرزمین به شمار می رفته است. شعر شاعران بزرگ ایرانی نه تنها روح خواننده ی فارسی زبان را نوازش می کند و بر غنای فرهنگ این مرز و بوم می افزاید بلکه دیگر مردمان این گیتی پهناور نیز با آن ارتباط برقرار کرده اند و گاه ایران را با نام شاعرانش می شناسند. حکیم عمر خیام یکی از شاعران بزرگ و نامی این مرز و بوم محسوب می شود که سال ها در در راه اعتلای شعر و ادب فارسی تلاش و کوشش کرد.

این فیلسوف گران قدر از چنان جایگاهی در ایران برخوردار است که «عبدالحسین زرین کوب» پژوهشگر و نویسنده ی بزرگ معاصر در کتاب با کاروان حله از تاثیر شعر خیام در دوران کودکی و نوجوانی خود چنین سخن می گوید:«... در آن روزهایی که بهار با مرکب شادی و پیروزی خویش داشت از گرد راه پدید می آمد، خیام مرا به دخمه های پوسیده مردگان و به جاده های ناشناس و گرد و غبار قرون گذشته می کشید و زهری غم آلود را در وجود من سر می داد که هنوز دل و جانم از تاثیر آن خالی نیست. این درویشی و بی نیازی و نازک دلی و کم رویی که امروز در من هست و دوستان آن را بر من عیب می گیرند اگر آورده سخنان خیام نباشد پرورده آن هست و در این باره هیچ شک ندارم. از آن روز باز بسیار روزها و شب ها گذشته است که من از خیام و از... فکر او دمی فارغ و برکنار نبوده ام و هرگز صحبت از پیر نومید بی باک را ترک نکرده ام. هر چه از عمر این دوستی می گذرد عظمت و بزرگواری او را بیشتر حس می کنم اما هنوز بعد از بیست سال او را به درستی نشناخته ام...»

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری فیلسوف، ریاضیدان، اندیشمند و شاعر سال های پایانی سده ی پنجم در دوره ی حکمرانی سلجوقیان است. وی در نیشابور دیده به جهان گشود و در زادگاهش به یادگیری علوم گوناگون پرداخت و بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات توانمند شد.

حکیم خیام نیشابوری به همراه گروهی از دانشمندان و ریاضیدانان برای تحقیقات نجومی به رصدخانه ای در اصفهان رفت که نتیجه ی این پژوهش، تنظیم تقویم جلالی بود. تقویم کنونی ایرانی، ثمره ی محاسباتی است که او و تعدادی از دانشمندان دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به همین دلیل تقویم جلالی خوانده می شود. در این تقویم، سال خورشیدی به صورت تقریبی برابر با 365 روز و پنج ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است.

این ریاضیدان برجسته، کارهای علمی ارزشمندی را در طول زندگی خود انجام داد. او در ریاضی برای نخستین بار، معادله های درجه یکم تا سوم را دسته بندی کرد و سپس با بهره گیری از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حل کلی ارایه کند. وی برای معادله های درجه دوم هم از راه حلی هندسی و نیز از روش عددی استفاده کرد اما برای معادله های درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد و بدین ترتیب توانست برای بیشتر آنها راه حلی بیابد و در مواردی هم امکان وجود 2 جواب را بررسی کند. به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام از امکان وجود سه جواب برای معادله ی درجه سوم یاد نکرد.

همچنین از این دانشمند بزرگ رساله های کوتاهی در زمینه هایی همچون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه ی موسیقی و ... به یادگار مانده که نشان می دهد او استعداد شگرفی در یادگیری علوم گوناگون داشته است. رساله ی وی در جبر و مقابله از جمله مشهورترین آثار ریاضی خیام نیشابوری به شمار می رود.

این شاعر گرانقدر شهرت خود را در زمینه ی ادبیات و شعر، مرهون رباعی های ساده و به دور از تکلف و در عین حال دارای معانی محکم و زیبایش است. وی در میان بیت های شعرهایش تفکرات خود را بیان می کند و این رباعی ها را در ادامه ی اندیشه های علمی و فلسفی خود سراییده و به همین دلیل، خیام در زمانه ی خود و در میان مردم به عنوان یک حکیم و فیلسوف مشهور بوده و همچنین با پی بردن به شیوایی سخنانش در زبان شعر، از او به عنوان شاعری با شهرت جهانی یاد شده است.

رباعیات خیام برای نخستین بار به وسیله ی ادوارد فیتزجرالد به زبان انگلیسی ترجمه شد و در دسترس مردم جهان قرار گرفت و بدین ترتیب غنای ادبیات و شعر فارسی در جغرافیای گسترده تری بر همگان ثابت شد.

حکیم عمر خیام پس از عمری تلاش در مسیر علم و ادب و با یادگار گذاشتن آثاری در زمینه ی علوم مختلف در زادگاه خود درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد. اکنون آرامگاه این دانشمند فرزانه و شاعر چیره دست در شهر نیشابور، میعادگاه دوستداران این فیلسوف گرانقدر محسوب می شود.

به پاس خدمات ارزشمند پژوهشی و علمی این دانشمند برجسته و رباعی سرای مشهور ایرانی، بیست و هشتم اردیبهشت در تقویم ایران زمین، روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نامگذاری شده است.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت حکیم عمر خیام با «محمد هاتفی» کارشناس زبان و ادبیات فارسی گفت و گو کرده است.

محمد هاتفی درباره ی شعر و ادبیات فارسی گفت: ادبیات نحوه ی بیان غیر مستقیم یک مطلب در قالب زیبایی شناختی است و این وجه زیبایی شناسانه، تعالی و ارتقای حسی و ادراکی خاصی به محتوا و مطلب می دهد و این بیان، گاهی در شرایط دشوار توانسته است قالب های فکری و معنایی را با مردم در میان بگذارد و با آنها ارتباط برقرار کند. مردم ما در طول تاریخ همواره ارتباط نزدیکی با شعر و ادب ایران زمین داشتند و به همین دلیل فرهنگ، هنر، آداب و تجربه ی زندگی به وسیله ی شعر فارسی منتقل شده است. می توان گفت شعر در برخی از دوره های تاریخی به عنوان تنهاترین ابزار رسانه ای و ارتباطی نقش مهم خود را به خوبی ایفا کرده است.

وی با اشاره به چهره ی علمی حکیم عمر خیام افزود: خیام پیش از آن که یک شاعر باشد، یک دانشمند به شمار می رود که در حوزه ی علم و اندیشه پرورش یافته بود و با توجه به غنای اندیشه اش، شعرهای زیبایی نیز سروده است. او توانست با استعداد بالایش خدمات ارزشمندی را در رشته های گوناگونی همچون ریاضی، ستاره شناسی و ... به جهانیان ارایه کند.

این کارشناس ادبیات با اشاره به شهرت جهانی خیام بیان کرد: حکیم عمر خیام شاعر بزرگی است که چهره ی شناخته ی شده ی ملی و بین المللی دارد. هنگامی که «ادوارد فیتز جرالد» نویسنده ی اهل انگلیس رباعی های وی را به زبان انگلیسی ترجمه کرد، بیش از پیش بر آوازه ی این شاعر ایرانی در عرصه ی جهانی افزود و او را هم ردیف شاعران بزرگ جهانی قرار داد.

محمد هاتفی در ادامه تصریح کرد: در دوره ی گذشته و در شعر شاعرانی همچون خیام، مسایل عمیق اجتماعی را مشاهده می کنیم که شعر دوره ی مدرن تا اندازه ی زیادی از این موضوع فاصله گرفته است. می توان گفت مردم شعری را در اجتماع خود می خوانند و دنبال می کنند که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در قالب پند، حکمت و اندرز است و دستاویزی برای تعامل با همدیگر محسوب می شود که از فضای اجتماعی نیز بهره مند باشد.

محمد هاتفی سبک شعرهای حکیم عمر خیام را رباعی دانست و گفت: سبک رباعی در دوره ی کلاسیک بیشتر دربردارنده ی محتوایی با پند و اندرز است در حالی که در دوره ی مدرن انتقاد اجتماعی را هم شامل می شود. به طور کلی در برخورد با یک اثر ادبی هم باید زیبایی شناسی سوری، زبانی و ساختاری و هم ارتباط با معنا و زمینه ی تاریخی و فرهنگی عصر آن را در نظر گرفت تا بتوان آن را به طور صحیح درک کرد. بخش عمده ای از خلاقیت ذهنی ما به این بستگی دارد که ما تا چه اندازه با یک فضای اجتماعی ارتباط برقرار کرده باشیم. هر چقدر که ما تجربیات و اندوخته ی پیشین جامعه را در خود درونی کنیم به صورت طبیعی ارتباط اجتماعی ما تقویت می شود.

محمد هاتفی در پایان درباره ی تاثیر شعرهای خیام اظهار داشت: در یک دوره ی زمانی، برخی افراد با برخی از آثار ادبی ارتباط خاصی برقرار می کنند. هنگامی که عبدالحسین زرین کوب نویسنده ی معاصر در دوره ی کودکی و نوجوانی از تاثیر شعرهای خیام بر خود می نویسد، نیز یکی از این نمونه ها به شمار می رود. به طور کلی می توان گفت مردم و به ویژه جوانان با شعرهای خیام ارتباط خوبی دارند. شناخت شرایط زمانی و نگرش مردم در دوره ی خاص تاریخی ممکن است که به ما کمک کند تا حکیم عمر خیام و خدمات ارزشمند این دانشمند، شاعر و رباعی سرای برجسته را بهتر درک کنیم.

منبع:ایرنا