نحوه استفاده علامه حسن‌زاده آملی از ریاضیات/ ماجرای تعیین قبله مردم آمریکای شمالی

به گزارش سراج24؛ مراسم اربعین ارتحال علامه حسن حسن‌زاده آملی، شب گذشته، ۱۲ آبان، به همت مجمع عالی حکمت و با سخنرانی جمعی از اندیشمندان برگزار شد.

در ادامه متن سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، استاد حوزه علمیه و شاگرد علامه حسن‌زاده را می‌خوانید؛

یکی از وجوه علمی استاد حسن‌زاده آملی، ریاضیات و هیئت و تدریس ریاضیات در دوره اسلامی است. برخی‌ها که شاید این کتب را ندیده‌اند، گفتند: این مباحث منسوخ شده است اما برای اینکه روشن شود که منسوخ نشده و ارزشمند است باید به شواهدی اشاره کنم؛ استاد حدود ۹ سال تقویم استخراج کردند؛ یعنی تا سال ۱۳۴۲ و الآن هم تقویم ایشان موجود است. یکی از مباحثی که در ابتدای تقویم خود نوشته‌اند، همین بحث تشخیص قبله به وسیله خورشید در دو روز از سال است که خورشید هنگام ظهرِ مکه، قائم به کعبه است و هرکجا که روز باشد به وسیله شاخص می‌توان قبله را یافت. ایشان چنین کاری کرد و به صورت دقیق، قبله را پیدا کرد؛ چون قطب‌نما هم دقیق نیست و دقیق‌ترین راه برای تشخیص قبله همین است و این را استاد پیش از سال ۱۳۴۰ شرح داده بودند. البته مبدع این بحث خواجه نصیر است اما استاد این را به زبان روز نوشت و در تقویم شرح داد و منجمین امروزی هم صحت آنها را نشان داده‌اند.

* پیش‌بینی دقیق عید فطر

ایشان همچنین می‌گفتند؛ زمانی که آیت‌الله کاشانی رئیس مجلس بود، پیش‌بینی کرده بودند که ماه رمضان ۲۹ روزه است و در تقویم ۲۹ روز نوشته بودند. این در حالی بود که در آن سال، تقویم‌های دانشگاهی برای ماه رمضان ۳۰ روز را پیش‌بینی کرده بودند و حال آنکه در شب سی‌ام ماه را دیدند و مشخص شد که ماه ۲۹ روز است. چون آیت‌الله کاشانی عالِم بود، در روز عید همه نزد ایشان می‌رفتند. استاد می‌گفت ما هم رفتیم و آنها که می‌گفتند ماه رمضان ۳۰ روز است و محاسباتشان اشتباه از آب درآمد هم آمده بودند. آیت‌الله کاشانی خطاب به این افراد گفت: تقویم شما اشتباه بود و تقویم طلبه ما در این زمینه درست پیش‌بینی کرد. سپس در آن جلسه، آنها به استاد بی‌احترامی کرده بودند و گفته بودند: «گاه باشد که کودکی نادان/ به غلط بر هدف زند تیری»، که نشان می‌دهد نتوانسته بودند این موضوع را هضم کنند.

یکبار به استاد گفتم خوب است تقویم‌های آن زمان را ببینیم تا مقاله‌ای بنویسیم اما گفتند فایده‌ای ندارد و این کار انجام نشد. همچنین در یک مورد هم، ایشان خورشیدگرفتگی را پیش‌بینی کرده بودند و این در حالی بود که در دیگر تقویم‌ها چنین چیزی پیش‌بینی نشده بود و گویا در روزنامه اطلاعات نوشتند که خورشیدگرفتگی‌ای در کار نیست اما پس از اینکه این مسئله واقع شد، این بار از استاد عذرخواهی کرده بودند که چرا حرفشان را قبول نکردند. اینها را می‌گویم که نشان دهم این ریاضیات مورد استفاده استاد بوده است و به درد امروز هم می‌خورده است.

* روش نیکوی علامه در پاسخ به مخالفین

یکی از نکات مهم نیز ادب استاد در رد مخالفین بود که در نهایت احترام نظر افراد را رد می‌کرد و توهینی در کلامش نبود و گاهی می‌فرمود: «فرمایش فرمودند» یا «ساحل‌ پیمایی‌ می‌کنند». بنابراین، اینهایی که به تعبیر استاد، ساحل‌پیمایی می‌کردند نتایجشان نادرست می‌شد.

* تعیین قبله آمریکای شمالی

یکی دیگر از مباحث، تعیین قبله آمریکای شمالی و کانادا بود. برای مدتی طولانی، شیعیان مقیم آمریکای شمالی در مساجد به دو سمت نماز می‌خواندند. این موضوع برای زمانی است که آقای دکتر خرازی در سازمان ملل بود و از آیت‌الله گلپایگانی سؤال کرد که برای قبله آمریکا چه باید کنیم؟ آیت‌الله گلپایگانی به استاد حسن‌زاده ارجاع دادند، هر چند تشخیص موضوع، شأن فقیه نیست. استاد هم پاسخ داده بودند که قبله صحیح به سمت شمال شرقی است و از اینکه این ابهام پیش‌آمده ناراحت بودند و می‌گفتند این مسئله چرا باید سبب اختلاف شود. بنابراین متعجب بودند که چنین ابهامی پیش‌آمده و بعد هم گفتند: جهت صحیح قبله شمالِ شرقی است و آیت‌الله گلپایگانی هم همین را در پاسخ فرمودند.

* علامه حسن‌زاده و استاد شعرانی

نکته دیگر اینکه، استاد خودشان نزد علامه شعرانی کتب ریاضی را تحصیل کرده بودند و از جمله کتب «اصول اقلیدس»، «شرح خفری بر تذکره خواجه نصیرالدین طوسی» و «مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی» را نزد علامه شعرانی خوانده بودند و برخی از این کتب را نیز تدریس و تصحیح کرده بودند و می‌گفتند یکی از کتب را یک دور در حوزه قم به مدت سه سال تدریس کرده‌اند. برخی از کتب که ایشان تصحیح کرده هم هنوز چاپ نشده است. ایشان گفتند اگر یکی از کتاب‌ها را یک دور در حوزه درس دادیم، تحریر اصول اقلیدس را سه بار تدریس کردیم.

اکنون که از علامه شعرانی سخن به میان آمد باید بگویم استاد می‌گفتند: یکبار از دربار برای آقای شعرانی چکی را آوردند اما ایشان برگرداند و آن واسطه چک را بُرد، در حالی که علامه شعرانی نیاز مالی هم داشتند. بعد که رفت، گفتم این پول که به خزانه برنمی‎گردد و خودشان مصرف می‌کنند. علامه فرمود: در پیشگاه حقیقت عالم روسفیدم که نگرفتم و حالا هر کاری می‌خواهند بکنند مهم نیست.

اما یک مورد دیگر از مواردی که علوم ریاضیات قدیم را به کار بسته بودند را مطرح می‌کنم؛ در مجله آینده که آقای ایرج افشار چاپ می‌کرد، یکی از اهل فن این مطلب را نوشته بود که ملامظفر گنابادی در معرفت تقویم، جمله‌ای دارد به این عبارت که نقل کرده‌اند: زهره را بر روی آفتاب مانند خال دیده‌اند و این جمله بوعلی بوده است. این آقا نوشته بود، مطلب از این حیث مهم است که در صورت صحت این مطلب، عبور زهره از مقابل خورشید، ۶۵۵ سال زودتر از اروپایی‌ها اعلام شده است و نتیجه اینکه دانشمند ایرانی؛ یعنی شیخ‌الرئیس در قرون اولیه اسلامی حق تقدم در امری علمی را که در زمان خود برای تمدن غربی غیرقابل تصور بوده، برای معارف زمان خود حفظ می‌کند. سپس نویسنده از دانشمندان تقاضا دارد در صورتی که با تفحص در متون قدیم در این زمینه اطلاعی دارند آن را ارسال کنند.

استاد فرمودند؛ بله، ابن‌سینا در شفا، بخش ریاضیات که جلد دوم می‌شود، گفته است: من زهره را دیدم که مانند خال در وسط خورشید بود. این مطلب را استاد در کتبی به تفصیل شرح داده‌اند و این توضیح را برای مجله آینده نوشتم و این مطلب چاپ شد. بنابراین این ریاضی که برخی می‌گویند منسوخ است به این صورت به کار گرفته شده است. جالب است که چند سال قبل هم این مطلب را در رسانه‌ها مطرح کردند، ولی کسی به نظر دانشمندان اسلامی اشاره نکرد.  

نکته پایانی هم اینکه برخی‌ها به استاد در مورد نسبت‌شان با اهل بیت(ع) اهانت‌هایی می‌کنند و حال آنکه، تعبیراتی که استاد در شأن معصومین(ع) داشتند طوری بود که از کمتر کسی شنیده‌ایم و اگر کسی می‌خواست عظمت اهل بیت(ع) را بفهمد، باید از فرمایشات استاد می‌فهمید. ایشان امیرالمؤمنین(ع) را حضرت وصی می‌دانست و تعابیرشان در مورد ائمه دیگر نیز بسیار بالاست؛ چنان‌که از دیگران نمی‌توانید چنین تعابیری پیدا کنید.