سراج24_محمد زاهدی مقدم: خانواده با تمام ارکان و عناصرش اساسی‌ترین نهاد اجتماعی و زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ‌ها، تمدّن‌ها و تاریخ بشر بوده است. اسلام نسبت به سایر ادیان دیگر نگاه ویژه‌تری به نظام خانواده دارد و آن را عامل اصلی صلاح و رستگاری جوامع بشری می‌داند. از نگاه امام جواد علیه السلام همسر شایسته، عنصر اصلی برای تشکیل یک خانواده سالم محسوب می‌شود. در کنار همسر شایسته از حقوق فرزندان و والدین به عنوان عناصر بعدی این کانون گرم سخن به میان آورده است.
مباحث مربوط به سبک زندگی و سیره اخلاقی معصومان امروزه اهمیت دو چندان یافته است. به طور قطع انسان‌ها برای درست زندگی کردن و حرکت به سوی سعادت و کمال که هدف غائی نظام خلقت می‌باشد، نیازمند الگوهای قابل اعتماد هستند تا زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود را بر پیروی از آنان بنا نهد. امام جواد علیه السلام از جمله امامان جوانی است که در سیره تربیتی او درس‌های بزرگی برای زندگی امروزه بشر وجود دارد. یکی از درس‌های تربیتی آن حضرت در حوزه خانواده است. در اندیشه امام جواد علیه السلام خانواده مهمترین رکن تربیتی جامعه شناخته شده است. انتخاب همسر شایسته برای تشکیل خانواده سالم از نگاه امام ضروری به نظر می‌رسد. فرزندان و پدر و مادر به عنوان عناصر اصلی یک خانواده نیز از حقوق خاصی در این کانون زندگی برخوردار هستند. برای شناخت تمام زوایای این مسأله لازم است تا آن را تحت چند عنوان مورد بررسی قرار دهیم.
خانواده و همسر شایسته
هر چقدر محیط خانواده دارای فضای سالم باشد، در آن خانواده فرزندانی تربیت خواهند شد که علاوه بر اینکه نور چشم و زینت زندگی والدین می‌شوند، در شکل گیری جامعه‌ای سالم نیز تأثیر بسزایی خواهند داشت زیرا جامعه سالم از همین خانواده‌های سالم تشکیل می‌شوند. از این رو، یکی از مهمترین و بهترین مسیر برای تربیت فرزندان، انتخاب همسر شایسته است. چنان که امام جواد علیه السلام بر این انتخاب شایسته همسر بر معیار اخلاق، دین داری و امانت داری تصریح کرده و با استناد به سخنی از پیامبر (ص) فرمودند: «اگر برای ازدواج کسی نزد شما آمد که از اخلاق و دین و امانت داری‌اش راضی هستید، با او ازدواج کنید وگرنه فساد و فتنه بزرگی پدید خواهد آمد.» [۱] این گفتار نشان می‌دهد اگر اولین رکن اساسی خانواده به درستی گزینش نشود می‌تواند عواقب و آثار منفی زیادی را به دنبال داشته باشد. زیرا اگر همسر از بعد اخلاقی و دین داری و امانت داری فرد مقیدی نباشد به طور قطع این خانواده نمی‌تواند فرزندان و انسان‌های صالحی تربیت کند و به تبع می‌تواند ناهنجاری‌های اجتماعی فراوانی را برای جامعه به دنبال داشته باشد.
امام در این انتخاب، ملاکی دیگر را نیز شرط می‌داند و آن تأکید بر کم بودن مهریه و مطابقت آن با مهر السنة می‌باشد. آن حضرت به تبعیت از پیامبر (ص) مقدار مهریه را ۵۰۰ درهم مشخص می‌کند. [۲] شواهد روایی نشان می‌دهد امام علیه السلام در کنار بعد مادی مهریه و مقدار آنکه از ارزش کمی در زندگی زناشویی برخوردار است، به بعد معنوی مهریه نیز توجه نموده است چنان که آن حضرت در زندگی خود با ام فضل علاوه بر تعیین مهریه مادی، مهریه معنوی را نیز که شامل دعایی از پدر بزرگوارشان بود در نظر گرفت. [۳] این دقت امام حتی در خرد ترین ابعاد زندگی زناشویی حاکی از اهمیت کانون خانواده دارد و نشان می‌دهد در یک زندگی زناشویی در کنار آسایش که بعد مادی آن است، باید آرامش که بعد معنوی این کانون گرم است نیز وجود داشته باشد تا بتواند فرزندان صالح و سالمی را تحویل جامعه دهد.
خانواده و فرزندان
فرزندان رکن دیگر خانواده هستند. امروزه یکی از مشکلات خانواده‌ها در روابط والدین با فرزندان عدم توجه آنها به تربیت و پرورش فرزندان است که این امر ناشی از عدم شناخت آنها از جایگاه فرزندان و وظایفشان در برابر آنان است. اسلام برای فرزندان حقوقی را در نظر گرفته و خانواده‌ها را سفارش و گاهی در برخی امور ملزم به انجام آن می‌کند. هر چند سخنان امام جواد علیه السلام در این باره کم است اما همین سخنان کم زوایای مختلفی از این حقوق را به تصویر کشانده است. یکی از حقوق فرزند از نگاه امام جواد علیه السلام انتخاب نام نیک برای فرزند است و این انتخاب را امام از مهمترین حقوق شمرده است. در روایتی دیگر آمده که شخصی خدمت امام شرفیاب شد و در ذهن خود این بود که از امام علیه السلام بخواهد برای فرزندش که در شکم همسرش بود دعا کند که امام علیه السلام قبل از حرف زدن او فرمود: «نامش را احمد بگذار »[۴]
این نگاه امام علیه السلام به مهمترین حق فرزند بر پدر و مادر نشان می‌دهد که نام نیک برای فرزند می‌تواند اولین و ماندگارترین هدیه از سوی پدر و مادر باشد. از این رو والدین باید در انتخاب این هدیه،
نهایت تلاش و دقت خود را به کار ببرند تا در آینده موجب سرافکندگی و خجالت فرزند خود نشوند. به طور قطع نامی که برای کودک انتخاب می‌شود، تأثیر دائمی و گسترده‌ای بر زندگی او دارد و ممکن است به سبب نامگذاری نامناسب یا نامتعارف، سالیان متمادی موجب تحقیر، سرافکندگی و تمسخر فرزند در محیط‌های اجتماعی شود و بر فرایند رشد و جامعه‌پذیری او تأثیرات منفی بگذارد.
البته تأثیر انتخاب نام نیک برای فرزند تنها به این امور خلاصه نمی‌شود بلکه می‌تواند موجب تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عمیقی در عرصه اجتماعی افراد نیز شود به‌طوری که افرادِ دارای نام‌های خوب و زیبا و با مفاهیم عالی و متناسب با شخصیت‌های بزرگ علمی و دینی، همواره احساس غرور و افتخار می‌کنند و در اجتماع با احساس آرامش و اعتماد به نفس حضور می‌یابند و برعکس، کسانی که نام‌های نامناسب دارند، دچار عقده حقارت می‌شوند و همواره از آن رنج می‌برند.
خانواده و والدین
رعایت حقوق والدین از دیگر ابعاد مهم در سیره خانوادگی امام جواد علیه السلام است. یکی از عوامل صلح و صفا، آرامش و امنیّت و تحکیم روابط در میان اعضای خانواده، احترام، تکریم و احسان به پدر و مادر است. امام جواد علیه السلام این بعد از زندگی خانوادگی را نیز مد نظر داشته و سفارش‌هایی را برای جامعه بشری به ارمغان گذاشته‌اند. یکی از مهمترین حقوقی که امام علیه السلام برای والدین در نظر گرفته پرداخت بدهی آنها توسط فرزندان است. آن حضرت خود به عنوان الگویی شایسته در حوزه تربیتی، پس از شهادت پدر بزرگوارشان فردی را که ۴۰۰۰ درهم از امام رضا علیه السلام طلب داشت فرا خواندند و طلب او را پرداخت کردند .[۵] اقامه عزا پس از شهادت پدر، جلوه دیگر از رعایت حقوق پدر توسط آن حضرت بود. [۶] این روایات نشان می‌دهد که ادای حقوق والدین تنها اختصاص به قید حیات آنها نداشته بلکه این حقوق پس از فوت او نیز ادامه دارد چنان که امام جواد در اولین مرحله برای وی مجلس عزا به پا داشت.
از جمع بندی مطالب استفاده می‌شود که خانواده با تمام ارکان و عناصرش اساسی‌ترین نهاد اجتماعی و زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ‌ها، تمدّن‌ها و تاریخ بشر بوده است. اسلام نسبت به سایر ادیان دیگر نگاه ویژه‌تری به نظام خانواده دارد و آن را عامل اصلی صلاح و رستگاری جوامع بشری می‌داند. خانواده اگر از ابتدا خوب شکل گرفت و در آن همسری شایسته سکنی گزید به طور قطع ثمره و میوه آن فرزندان صالح و سالمی خواهد بود که تأثیر به سزایی در ساخت جامعه‌ای سالم خواهند داشت. از نگاه امام علیه السلام فرزندان و والدین به عنوان عناصر اصلی خانواده نسبت به همدیگر دارای حقوقی هستند که باید ادا شود.
پی نوشت
۱. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۶۹۳.
۲. شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۴۸۲.
۳. سید بن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ص ۹۵۲.
۴. طبری، دلایل الامامة، ص ۴۰۱.
۵. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۷۹۴
۶. همان، دلایل الامامة، ص ۱۰۴.
