زنان؛ اشتغال و باروری

به گزارش سراج24، ملیحه ابوالقاسمی فعال دانشجویی طی یادداشتی نوشت: تحولات گسترده در نقش های زنان در جامعه موجب شده تا حضور آنان در عرصه های اجتماعی و فضاهای عمومی افزایش یابد و با افزایش استقلال در جنبه های مختلف زندگی، موقعیت و پایگاهی بالاتر در مقایسه با دهه های قبل داشته باشند.

 این امر زمینه تغییر در کنش های باروری ( رفتار، تمایلات و ایده آل های باروری زنان را فراهم کرده است. افزایش سطح تحصیلات، اشتغال، بهبود موقعیت و استقلال زنان از طریق کاهش منافع و افزایش هزینه های فرزندان به ویژه هزینه فرصت، توجه بیشتر به کیفیت فرزندان، تسریع تغییرات فرهنگی و اشاعه و پذیرش ایده های مدرن، باروری را به شدت تحت تأثیر قرار داده و به پایین تر از سطح جانشینی در ایران کاهش داده است.

 مادری و فرزندآوری برای زنان شاغل اهمیت زیادی دارد، اما این ارزش عمدتا با یک فرزند برطرف شده و زنان به هدف خود از این لحاظ دست می یابند، در نتیجه لزومی نمی بینند که در شرایط امروزی تعداد بیشتری فرزند داشته باشند.

 این مادران در دوران بارداری و پس از تولد فرزندشان، علاوه بر اینکه با سختی هایی که مادران غیر شاغل پشت سر می گذارند مواجه بوده اند، مشکلات مضاعفی را نیز به دلیل شاغل بودن پیش روی خود داشته اند؛ مانند نگرانی از بازگشت مجدد به محیط کار، نگرانی از سپردن فرزند به مهد کودک، عذاب وجدان به دلیل صرف نکردن زمان کافی برای فرزند و ... که دلیل همه اینها این است که مادر بودن ممکن است بسیار سخت و طاقت فرسا باشد و شاغل بودن نیز سختی های خاص خود را دارد؛ به عبارتی دیگر، مادر بودن و شاغل بودن، هریک شغلی تمام وقت است که تجربه مادری دشوار تری را برای این دسته از زنان رقم می زند؛ از این رو، مادران شاغل تحصیل کرده،  به دلیل بر عهده داشتن مسئولیت های چندگانه اعم از مادری، شاغل بودن، همسری، وظایف خانه داری و در برخی موارد دانشجو بودن، تجربه به مراتب سخت تری در مقایسه با سایر مادران دارند و این تجربه دشوار معمولا آنان را از داشتن فرزندان بعدی نهی می کند.

به طور کلی می توان نتیجه گرفت که زنان شاغل در فرایند مادری خود با پارادوکسی سخت و لذت بخش مواجهند. بخشی از این وضعیت به شرایط کاری و شغلی این دسته از زنان بر می گردد. زنان شاغل با توجه به داشتن نقش های چندگانه مادری و کاری، عمدتا با فشار نقش مواجهند و همین وضعیت سبب شده است تا با مسائل و چالش های متعددی مواجه شون.

 در  ادامه به بررسی دو چالش مهم پیرامون بحث زنان شاغل و باروری پرداخته می شود.

* قانون مرخصی زایمان و افزایش جمعیت

چالش‌های اقتصادی و مشکلات معیشتی این روز‌ها سخت گریبان گیر جامعه است. مسئله‌ای که زنان و مردان را وا می‌دارد پا به پای یکدیگر کار کنند تا دغدغه دخل و خرجشان را کمتر داشته باشند. در این میان، اما زنان باردار شاغل در جامعه با چالش جدی‌تری روبرو می‌شوند. اجرا نشدن قوانین و وعده‌هایی که طعم شیرین مادر شدن را به کام آن‌ها تلخ می کند.

طبق آخرین گزارش مرکز آمار ایران، ۱۸ درصد شاغلان در جامعه را زنان تشکیل می‌دهند و در بین جمعیت حدود ۲۴ میلیونی شاغل، چهار میلیون و ۴۲۰ هزار نفر زنان هستند. اما امروزه طول مدت مرخصی زایمان یکی از مهم‌ترین دغدغه زنان شاغل باردار است. مسئله‌ای که موجب شد تا مجلس ۲۰ تیر ۹۲ قوانینی را با عنوان « اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده» به دولت ابلاغ کند.

با این حال، پس از گذشت سال‌ها و با اوج گیری تب و تاب کاهش جمعیت تنها برخی از نهاد‌های دولتی نسبت به اجرایی شدن این قانون اقدام کرده اند که تعدادی از آن‌ها بر اساس بخش نامه‌های داخلی عمل می‌کنند. شرکت‌های خصوصی، اما با اجرای قوانینی از سوی تأمین اجتماعی، تنها شش ماه مرخصی زایمان را در نظر می‌گیرند. مسئله حیاتی در جریان جامعه که پیگیری آن موجب می‌شود تا مادران شاغل بتوانند فرزندان خود را با خیالی آسوده و بدون دغدغه افکار به دنیا بیاورند.

نخستین بار در تیرماه ۹۲ بود که هیات دولت به استناد قانون تنظیم جمعیت و خانواده، مصوبه‌ای مبنی بر افزایش مدت مرخصی زایمان تصویب کرد. مصوبه‌ای که در یک ماده و ۲ تبصره اصلاح شد و در تبصره دوم این اصلاحیه به دولت اجازه داده شد مرخصی زایمان مادران را از شش ماه به نه ماه افزایش دهند. این قانون بابت وضع حمل و زایمان کارگران و کارمندان زن بوده و به مادرانی که سن فرزند آنان به نه ماهگی نرسیده است، تسری می‌یابد.

طبق قانون، مرخصی زایمان بخشی از سابقه کار بانوان شاغل است و در سنوات خدمتی و سابقه بیمه تامین اجتماعی آن‌ها منظور می‌شود. همچنین در مدت مرخصی می‌توانند دفترچه تامین اجتماعی خود را تمدید کرده و از خدماتش استفاده کنند، اما حق استفاده از بیمه بیکاری در مدت مرخصی زایمان برای کارگر محفوظ نیست و به مرخصی زایمان، عیدی و پاداش هم تعلق می‌گیرد.

در مدت مرخصی زنان باردار، کمک هزینه بارداری تعلق می‌گیرد که به عنوان دستمزد مرخصی زایمان نیز شناخته می‌شود و معمولا این مبلغ در شرکت‌های خصوصی توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود. اگر احیانا مادری در زمان بارداری، نیاز به مراجعه به پزشک و انجام فعالیت‌های پزشکی پیدا کرد، میتواند از مرخصی استعلاجی استفاده کند و بنا به تشخیص پزشک معالج میتواند در خانه استراحت کند.

مرخصی استعلاجی هیچ تاثیری بر حق مادران برای دریافت مرخصی زایمان ندارد، اضافه بر مدت زمان مرخصی زایمان بوده و منجر به کاهش مدت زمان مرخصی زایمان نخواهد شد. اگر مرخصی استعلاجی بیش از ۱۵ روز باشد، تاییدیه پزشک معتمد سازمان تامین اجتماعی مورد نیاز است. اگر مرخصی استعلاجی بیش از ۶۰ روز باشد، مادران میبایست مدارک خود را به تایید شورای پزشکی تامین اجتماعی برسانند. غرامت دستمزد ایام بیماری در شرکت‌های کارفرمایی خصوصی توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود.

مدت مرخصی زایمان برای زایمان‌های ۱ تا ۳ قلو، ۹ ماه و برای زایمان‌های ۳ قلو و بیشتر، یکسال است. نیمی از مرخصی زایمان قبل از زایمان و نیمی دیگر پس از زایمان است.

علی رغم گذشت بیش از ۶ سال از تصویب این قانون تنها برخی از نهاد‌های دولتی نسبت به اجرای آن اقدام کرده اند. عموماً شرکت‌های خصوصی تنها با شش ماه مرخصی زایمان موافقت میکنند و این مسئله به بیم زنان در رابطه با فرزندآوری می‌افزاید. شکایات متعدد بانوان شاغل در بخش‌های خصوصی تا ورود دیوان عدالت اداری و موظف کردن سازمان تامین اجتماعی به پرداخت حقوق این بانوان پیش رفت، اما علی رغم حکم دیوان عدالت اداری، در حال حاضر سازمان تأمین اجتماعی همچنان تنها کمک‌هزینۀ بارداری شش ماه را پرداخت می‌کند

* تأثیر مقدار ساعت‌ کاری زنان شاغل بر باروری

زنان شاغل پاره‌وقت نسبت به زنان شاغل تمام ­وقت، تعداد فرزند بیشتری به دنیا می ­آورند که در این رابطه، تفاوت­هایی بین زنان در سطح و الگوی باروری مشاهده می شود.

در کشورهایی که شغل پاره ­وقت، کمتر در دسترس است، سطوح بالاتر فشار شغلی و تضاد کار - خانواده با میزان باروری کمتر مرتبط است؛ بنابراین از زنان در کشورهایی مثل ایران انتظار می­رود فشردگی زمانی شدیدتری را هنگام ترکیب مسئولیت­ های خانوادگی و شغلی تجربه کنند. پس اشتغال زنان باید به‌گونه­ای طراحی شود که زنان در عین شاغل‌بودن و تحصیلات دانشگاهی، فرزندآوری هم داشته باشند؛ در این ‌صورت، سیاست‌های جمعیتی کشور موفق خواهد شد؛ زیرا هم گامی در جهت توسعه کشور برداشته شده و هم گروهی را حمایت کرده است که باروری پایین دارند. بنابراین، هرچقدر وضعیت افراد را در جنبه‌هایی مانند رفاه و امنیت اجتماعی تقویت کنیم، احتمال افزایش باروری آنها بیشتر می‌شود.

* نتیجه بحث

تبعیض رواکه گاه آن را «عمل مثبت» نیز نامیده اند، به گروهی از ساختارها، چارچوب ها و دستورالعمل های قانونی و اشکال اجرایی و عملی اطلاق می شود که می توانند به طور دائم و یا در دوره هایی خاص به کار گرفته شوند تا یک گروه اجتماعی، سیاسی، دینی، جنسیتی خاص را از موقعیتی نامطلوب نسبت به کل جامعه مربوطه خارج کرده و به صورتی شتاب یافته امکانات رشد و شکوفایی بیشتری به آن گروه بدهند. تبعیض مثبت شیوه ای است که به نفع گروه هایی که در موقعیت آسیب پذیرتری قرار دارند، اعمال می شود و از این طریق تلاش می شود تا موقعیت آنها را به موقعیت عادلانه تر یا به بیان دقیق تر منصفانه تر نزدیک کنند.

قوانین اساسی و مقررات موضوعه کشورهای مختلف نیز حکایت از تأکید بر منع تبعیض و برابری و حمایت از تبعیض روا نسبت به گروه ها و افراد دارای شرایط خاص است. در ایران، زنان شاغل به لحاظ جایگاه اجتماعی، آسیب پذیرتر بودن نسبت به مردان، بافت سنتی و بعضا انجام نقش های مختلف در جامعه (نظیر سرپرست خانواده و...)، حمایت و معاضدت بیشتری نسبت به ذکور را طلب می کنند.

بنابراین تصور و معنای مادری در جامعه امروز تغییر کرده است؛ به گونه ای که دیگر نقش مادری تنها با بهترین نقش زنان تلقی نمی شود، بلکه زنان این نقش را در کنار و همراه سایر نقش ها مورد ملاحظه قرار می دهند و برای بعضی از زنان جوان، مادری اولین یا شاید تنها هدف از ازدواج یا غایت زندگی زنانه شان محسوب نمی شود و انگیزه «مادرشدن» همانند دوران گذشته پررنگ نیست.

در زندگی امروزی، برنامه ریزی و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی بر اصل زندگی خانوادگی پیشی گرفته و هویت شغلی و تحصیلی از عناصر تشکیل دهنده شخصیت افراد شده، به طوری که به تدریج زنان را از نقش مادری دور کرده است.

زنان در طی دهه های اخیر، به گسترش فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی خود توجه بیشتری دارند و تعاریف جنسیتی از نقش های مردانه و زنانه متحول شده است؛ به طوری که با تنوع و چند گونگی نقش های زنان مواجهیم. روندهای جهانی شدن و تغییر نگرش ها، هویت فردی و اجتماعی زنان را تغییر داده و زنان هویت زنانه خود را در جایی خارج از خانه جست و جو می کنند و کاهش فرزندآوری بهایی برای کسب مهارت های اجتماعی نظیر میزان تحصیلات، شغل، و درآمد شده است.

تغییر نظام ارزشی و نگرشی زنان، به مطالبه هرچه بیشتر آنها جهت مشارکت در صحنه های اقتصادی و اجتماعی منجر شده و ایجاد زمینه های مساعد مشارکتشان در فعالیت های اقتصادی و تولیدی جامعه، به پیدایش خانواده های هر دو شاغل انجامیده است؛ به طوری که هر دو زوج شاغل، ساعاتی را در خارج از خانه سپری می کنند. این تحول، سبک نوینی از زندگی را به وجود آورده است.

البته اشتغال زوجین در یک خانواده، مزایای متعددی به همراه دارد، اما فشار و استرس قابل ملاحظه ای را نیز به موجب ایفای نقش های کاری و خانوادگی بر فرد و همسرش وارد می آورد. در این خانواده ها، افراد با تقاضاهای دوگانه کار و خانواده روبه رو هستند که به افزایش سطح تضاد بین خانواده و کار منجر می شود.

در پاره ای از موارد، افراد برای حفظ مزایای مادی ناشی از اشتغال، دیر یا زود آن دسته از نقش های خود را که ارتقای شغلی آنها را تهدید می نماید، رها می کنند که در نتیجه، هویت آنها در ایفای نقش های خانوادگی تضعیف می شود و این تصور ایجاد می شود که یکی از نقش ها مزاحم یا مانع ایفای نقش دیگر است، بنابراین باید تلاش کرد دامنه و حوزه وظایف خانوادگی را محدود کرد.

یکی از این حوزه های بسیار حساس وظایف خانوادگی، نقش مادری و فرزندآوری است که در چنین وضعیتی، عمدتا این نقش مانع ایفای نقش های شغلی می شود؛ به گونه ای که مطرح می شود تعهدات و مسئولیت های کاری و شغلی با خصایص خانوادگی نظیر تعداد و سن فرزندان بر میزان احساس فشار ناشی از ایفای چند نقش متفاوت، مؤثر است. هر چقدر درگیری شغلی فرد شاغل، به ویژه زنان شاغل، بیشتر باشد، به همان نسبت نیز در انجام دادن وظایف خانگی با مشکل مواجه خواهند شد، زیرا قوانین شغلی و فضای اداری و کاری انعطاف و قابلیت لازم برای انجام وظایف نگهداری کودکان و امور خانواده را ندارد

درخواست های کاری و خانوادگی به همراه کاهش حمایت های خانوادگی والدین زوجین جوان در خصوص نگهداری فرزندان در شهرهای بزرگ، زوجین را به اتخاذ راهبردهایی نظیر تأخیر در فرزندآوری، کاهش بعد خانوار، و کاهش تعداد فرزند و فاصله گذاری زیاد بین موالید سوق می دهد، زیرا افزایش تعداد فرزندان و کوچکی سن آنها، مسئولیت مراقبت از کودکان را برای زنان شاغل سنگین تر می کند.

انعطاف ناپذیری زمان کار و فقدان یا ناکافی بودن توانایی و اختیار فرد برای تعیین و نظارت بر برنامه زمان بندی کار و ساعات کار زیاد و طولانی در برخی مشاغل، به ویژه مشاغل خدماتی، آزادی فرد را برای رسیدگی و توجه به تقاضاهای خانوادگی و نقش مادری محدود می کند. شرایط اضطراری خانوادگی و مراقبت از کودک محرکهای تنش زای محیط های کاری و گاه عدم حمایت اجتماعی اعضای خانواده و عدم حساسیت سرپرست شغلی از درک نیازهای خانوادگی و مادری فرد، زمینه مساعدی فراهم می کند تا زوجین شاغل، کنترل اندازه خانواده را به رغم میل باطنی در نظر بگیرند.

در مجموع، برخی از راهبردها و اقدامات ملی در جهت افزایش فرزندآوری با توجه به شرایط شغلی زنان را می توان در محورهای ذیل مطرح کرد.

الف) راهبرد تسهیل فرزند آوری زنان شاغل

ایجاد و توسعه مهد کودک ها و مراکز مراقبت از فرزندان در محیطهای کاری و آموزشی

طرح افزایش مرخصی زایمان با حقوق و حفظ پست سازمانی آنها

تقویت محیط های کار دوستدار خانواده

 کاهش ساعتهای حضور بانوان در محیطهای کار

مرخصی استعلاجی در صورت بیماری فرزند

ارائه تسهیلات و کمک هزینه زایمان به زنان شاغل.

ب) راهبرد ترغیب زنان به اشتغال در منزل

به رسمیت شناختن شغل خانه داری به منظور پیشگیری از گرایش زنان به

مشاغل مغایر با شأن خود و خانواده

حمایت و تصویب بیمه زنان خانه دار

حمایت همه جابنبه از خانه داری به عنوان شغل مستقل و حمایت های قانونی و فرهنگی از آن  

 توسعه مشاغل خانگی و فعالیتهای شغلی در منزل

ایجاد مشاغل نیمه وقت و انعطاف پذیر در منزل

تشویق زنان به حضور در فعالیت های گروهی غیردولتی از جمله در امور

خیریه، امداد، حمایت از سالمندان، پژوهش، هنر، و حفظ محیط زیست