به گزارش سراج24، مسجد مهم‌ترین مرکز و پایگاه دینی اسلام است که از ابتدا محل اتفاقات مهم حکومت اسلامی بوده است. قابلیت مسجد در سازمان‌دهی و تربیت نیرو برای تحقق آرمانهای اسلامی و در مواقع ضرورت برای رویارویی با حاکمیت ظالم، اهمیت این مکان را آشکار می‌سازد.
مساجد در دوره پهلوی به کانون‌های مبارزه علیه رژیم شاه تبدیل شدند. سخنرانی‌هایی که روحانیون و آزاداندیشان در مساجد ایراد می‌کردند موجب آگاهی بیشتر مردم از بی‌عدالتی‌ها، ظلم، تبعیض و فساد در دستگاه‌های دولتی می‌شد. افزون بر افشاگری‌هایی که در مساجد صورت می‌گرفت، بازیابی هویت اسلامی و بازگشت به آرما‌ن‌ها و ارزش‌های اسلامی از کارکردهای مسجد در این زمان است که اهمیت ویژه‌ای داشت.
میشل فوکوی فرانسوی در یادداشت‌های خود از مشاهداتش در تهران می‌نویسد: «مساجد و روحانیان سرچشمه یک تسلای دائمی‌اند. ایشان باید بیداد را نفی کنند، از دولت انتقاد کنند، ضد اقدام‌های ناشایست برخیزند، نکوهش کنند و رهنمود بدهند... مذهب شیعه... شکلی است که مبارزه سیاسی، همین که لایه‌های مردمی را بسیج کند، به خود می‌گیرد و از هزاران ناخرسندی، نفرت، بینوایی و سرخوردگی، یک نیرو پدید می‌آورد و به این دلیل، این همه را به‌صورت یک نیرو درمی‌آورد که خودش یک صورت بیان است، یک شیوه با هم بودن است، نوعی گفتمان است، چیزی است که از راه آن می‌توان صدای خویش را به گوش دیگران رساند و با ایشان، همزمان با ایشان، هم‌خواست شد.»
همزمان با چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، نگاهی به فعالیت‌های مساجد در دوران مبارزان انقلاب اسلامی، پیشقراولان مسجدی مبارزات و منبرهای روشنگرانه مساجد آن زمان در تهران می‌اندازیم. در مجموع می‌توان گفت، ۱۵ مسجد تهران در دوران مبارزات انقلاب اسلامی ماوا و مقر فعالیت‌ها و برنامه‌های انقلابیون بودند.
نمایی از سر در ورودی مسجد قبا تهران در خیابان شریعتی
مسجد قبا، پایگاه اصلی آیت‌الله مفتح در انقلاب
تظاهرات‌ها از این مسجد با پیشاهنگی آیت‌الله مفتح آغاز می‌شد. در یکی از این تظاهرات‌ها بعد از نماز عید سعید فطر، جمعیت از زمین‌های قیطریه، راه افتاد و در امتداد خیابان شریعتی به توده گسترده‌ای از مردم معترض به حاکمیت شاه تبدیل شد. مسجد قبا در خیابان شریعتی تهران واقع است و از همان ابتدا به دلیل حضور آیت‌الله مفتح از پایگاه‌های مهم مبارزه علیه رژیم پهلوی بود. این مسجد در سال‌های دهه ۵۰ توسط آیت‌الله محمد مفتح (ره) بنیانگذاری شد و امامت آن هم بر عهده ایشان بود. مفتح که از یاران و شاگردان حضرت امام‌خمینی(ره) بود، مسجد قبا را به مهم‌ترین مرکز حضور گسترده توده‌های انقلابی مبدل ساخت که در مناسبت‌های دینی هزاران نفر از مردم تهران را گردهم می‌آورد و ضمن انجام فریضه‌های دینی، پیام امام(ره) و انقلاب اسلامی را در میان مردم منتشر می‌ساخت.
آیت‌الله مفتح در مسجد قبا در دوران مبارزات انقلاب، سخنرانی میکرد
اولین اخبار از مواضع و اعلامیههای حضرت امام خمینی، جامعه روحانیت مبارز، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، بازار و... در این مسجد به اطلاع مردم می‌‌رسید. مسجد قبا و شهید مفتح در آن دوره عملاً رهبری فعالیت‌ها و تحرکات مردمی را در سطح بسیار وسیعی از پایتخت به عهده داشتند.
البته فعالیت‌های شهید مفتح تنها منحصر به مسجد قبا در زمان انقلاب نبود و نقش‌آفرینی وی در مساجدی همچون الجواد، جاوید و صاحب الزمان در تهران نیز به خوبی حس می‌شود.
نمایی از سر در ورودی مسجد جلیلی در خیابان ایرانشهر تهران
مسجد جلیلی، مرکز تکثیر اطلاعیه‌ها، بیانیه‌ها و رساله امام
مسجد جلیلی در ابتدای دهه ۴۰ فعالیت خود را در خیابان ایرانشهر جنوبی، حوالی میدان فردوسی آغاز کرد و آیت‌الله مهدوی کنی امامت جماعت آن را عهده‌دار شد. همزمان با شروع نهضت امام (ره) در سال ۴۲ خروش مردم در اعتراض به بازداشت امام خمینی (ره) در وقایع ۱۵ خرداد و تبعید وی، مسجد جلیلی پای به عرصه فعالیت گذاشت و شرایط سیاسی موجود، زمینه کافی برای ایجاد حرکت و فعالیت سیاسی در مسجد را مهیا کرد.
کارهای سیاسی در این مسجد زیر پوشش کارهای فرهنگی و اجتماعی صورت می‌گرفت و از نظر تبلیغی، رساله امام تدریس می‌شد. در واقع این مسجد یکی از اولین پایگاه‌هایی بود که مبارزه با شاه را آغاز کرد. گفتن از امام و یاد او که در غربت می‌زیست، عامل جذب بسیاری از افراد به این مسجد شد.
حجت‌الاسلام سیدمحمد سجادی، امام جماعت مسجد جلیلی می‌گوید: مسجد جلیلی مرکز تکثیر اطلاعیه‌ها، بیانیه‌ها و رساله امام خمینی (ره) بود و وعاظ طراز اول که در مسیر انقلاب فداکاری داشتند در مسجد جلیلی منبر وعظ و خطابه داشتند. از این رو ساواک نسبت به فعالیت‌های این مسجد حساسیت داشت.
آیت‌الله مهدوی کنی در کنار اعضای فعال و مبارز مسجد جلیلی
سجادی درباره دلیل محوری بودن و تأثیرگذاری این مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی می‌گوید: مسجد جلیلی پایگاه شخصیت‌های برجسته‌ای همچون شهید‌هاشمی‌نژاد، آیت‌الله امامی کاشانی و مقام معظم رهبری بود که در این مسجد به سخنرانی و ایراد مباحث اخلاقی می‌پرداختند و باعث جذب جوانان از اقصی نقاط تهران به این مسجد می‌شدند. این شخصیت‌ها بارها پس از سخنرانی در این مسجد توسط ساواک دستگیر و ممنوع‌المنبر شدند.
مسجد حضرت امیرالمومنین در خیابان کارگر شمالی
مسجد امیر المومنین(ع)، پایگاه تربیت نخبگان
مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام واقع در خیابان کارگر شمالی نبش خیابان نصرت است. این مسجد از سال ۱۳۴۷ و زمان حضور آیت‌الله موسوى اردبیلى به عنوان امام جماعت، به یکی از پایگاه‌های انقلاب مبدل شد. البته این مسجد از ابتدا پایه‌گذار تربیت نخبگان برای انقلاب بود. او علاوه بر تدریس برای طلاب، حلقه بحث فلسفى را نیز با برخى از دوستان همفکر خویش تشکیل داد و پس از چند صباحى با همکارى و همفکرى برخی همچون شهید آیت‌الله بهشتى، شهید آیت‌الله مطهرى، شهید و برخى دیگر، تحقیق در علوم قرآن را به صورتى جدى آغاز کرد.
تدریس خارج فقه و اصول، تدریس جلد اول منظومه براى طلاب و روحانیان، تدریس کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، سلسله بحث‌هاى تکامل، فلسفه تاریخ، و دیگر مباحث مهم فلسفى ضرورى براى دانشجویان، برگزارى جلسات تفسیر براى نمازگزارانى که به مسجد می‌آمدند، بحث و گفت‌وگو پیرامون مبانى فلسفى و تحقیق در مسائل علوم قرآنى با گروه‌هاى مختلف از متفکران، از جمله اشتغالات علمى و فرهنگى آیت‌الله موسوی اردبیلی در مدت اقامت در تهران بود.
بعد از آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله علوی تهرانی امام جماعت مسجد امیرالمومنین شد. محمدمهدی دبیری، نوه آیت‌الله علوی که همواره از کودکی با ایشان بوده است در این خصوص می‌گوید: «آیت‌الله علوی تهرانی در زمان حضور در این مسجد، ساختمان کناری آن را به عنوان مکتب حضرت امیر (ع) فعال می‌کند و به برگزاری کلاس‌های تبلیغی در حوزه اسلام‌شناسی بنیادی می‌پردازد. دانشجویان و افراد تحصیل‌کرده بسیاری در آن دوره در کلاس حاضر می‌شدند تا بتوانند معارف دین را به‌صورت استدلالی یاد بگیرند. رسالتی که امروز بنیاد فارِس المؤمنین (ع) آن را ادامه می‌دهد».
تصویری از آیت‌الله علوی تهرانی در حال سخنرانی در مسجد حضرت امیرالمومنین(ع)
در دهه ۵۰ در مکتب حضرت امیر (ع) برای عموم خصوصاً دانشجویان، دوره‌هایی به منظور آشنایی با مکاتب مختلف برگزار می‌شد. آن زمان کمونیست‌ها، مارکسیست‌ها و برخی از گروه‌ها که شاخص لیبرالیستی داشتند و حتی گروه‌هایی که شاخص اسلام‌گرایی داشتند، در جامعه به فعالیت مشغول بودند. آیت‌الله علوی تهرانی در دهه ۵۰، بصیرت‌افزایی‌اش در مواجهه با این مکاتب، تبیین ماهیت اسلام ناب محمدی بود تا نشان دهد، دین اسلام شخصی نیست و ابعاد جهانی دارد. مکتب همچون دانشگاهی آزاد بود و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به‌صورت رایگان در این کلاس‌ها حضور پیدا می‌کردند.
تصویری از ورودی مسجد آیت‌الله شاه آبادی در میدان اختیاریه
مسجد رستم‌آباد، طرح مباحث انقلابی با ابزار هنر
مسجد اعظم شاه آبادی (رستم آباد) در میدان اختیاریه واقع است. این مسجد با امامت حجت‌الاسلام شاه‌آبادی رنگ و بوی انقلابی به خود گرفته بود. پدر شهید شاه‌آبادی، مرحوم آیت‌الله العظمی محمدعلی شاه‌آبادی، استاد اخلاق و عرفان امام خمینی (ره) و از مراجع تقلید بود. او اعلامیههای امام راحل را توسط دوستان خود به شهرستان‌‌ها می‌‌فرستاد و بعد از وفات آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی، زعیم جهان تشیع در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شمسی با مسافرت به روستا‌های دوردست، آرمانهای پیر جماران را به مردم معرفی میکرد. حضور وی در مسجد، نقطه عطفی در برنامه‌های آن شد؛ به طوری که آن را از مسجدی معمولی به کانون مبارزه علیه رژیم طاغوت تبدیل کرد.
مجالس عزاداری به مناسبت ایام شهادت اهل بیت (ع) به ویژه در ماه محرم به فرصتی برای اعلام انزجار اهالی این مسجد و مردم محله اختیاریه و رستم‌آباد (واقع در شمال تهران) از نظام طاغوت تبدیل می‌شد. شاه آبادی به موازات گسترش فضای مسجد، دامنه مبارزات خود علیه حکومت محمدرضا پهلوی را بیشتر میکرد و در این زمینه کارهای جالب و نویی انجام می‌داد. برای نمونه از ابزار هنر نیز به خوبی در این مسیر استفاده میکرد.
شهید آیت‌الله شاه آبادی در جمع مسجدی‌ها
در یکی از گزارش‌های محرمانه ساواک درباره این شهید آماده است: «در مسجد رستم آباد پایین که امام جماعت آن مهدی شاه آبادی است، نمایشنامه عروسکی در حضور عده‌ای حدود یک‌صد نفر زن و مرد اجرا شده و در این نمایشنامه هیأت حاکمه به صورت کدخدا قلمداد شده و با چوب و فلک با مردم رفتار می‌کنند. مأمورین هم می‌روند و اموال مردم را غارت می‌کنند و عده‌ای را به زندان می‌فرستند. عده‌ای را هم اعدام می‌کنند. در کنار این جریانات، نشان داده می‌شود که عده‌ای مشغول توپ‌‌بازی هستند و به این وسیله مردم را سرگرم می‌کنند»
نمای ورودی مسجد ارک در میدان ۱۵ خرداد
مسجد ارک، آغازگر وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲
مسجد ارک در میدان ۱۵ خرداد تهران (میدان ارک سابق) قرار دارد. شاید اولین فعالیت سیاسی مسجد ارک را بتوان یک ماه پس از افتتاح مسجد و در ماجرای قیام ۳۰ تیر۱۳۳۱ جست‌وجو کرد؛ آن هنگام که مردم در حمایت از دکتر مصدق و در مخالفت با حکومت پهلوی با بستن مغازه‌ها در بازار بزرگ به میدان ارک رفته شعار «یا مرگ یا مصدق» می‌دادند و عده‌ای در پی هجوم مأموران حکومت به مسجد ارک پناه بردند.
فعالیت سیاسی مسجد ارک، بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شکل دیگری به خود گرفت و به عنوان یکی از مراکز فعالیت سیاسی ضد حکومت پهلوی به روشنگری پرداخت. به اعتقاد برخی از شاهدان و حاضران وقایع سال ۱۳۳۲، اصل و منشاء راهپیمایی‌های این سال و حتی پس از آن، از مسجد ارک دنبال می‌شد و به میدان بهارستان ختم می‌شد.
تجمع مردم انقلابی و معترض در مسجد ارک تهران
از زمان افتتاح مسجد ارک تا سال ۱۳۴۰، حجت‌الاسلام فلسفی، شیخ عباسعلی اسلامی، شیخ باقر نهاوندی، مرتضی انصاری قمی، وحید مهاجرانی، شیخ حسین خندق‌آبادی و شیخ اشرف و آیت‌الله طالقانی بر منبر آن می‌رفتند. مراسم ختم شهدای قیام ۱۵ خرداد در مسجد ارک برپا شد. همچنین بعد از تیرباران و شهادت طیب حاج‌رضایی و حاج اسماعیل رضایی، مسجد ارک از جمله مساجدی بود که برای این دو نفر مجلس ختم برگزار کرد.
بدون شک سخنران مسجد ارک، حجت‌الاسلام فلسفی، نقش بی‌بدیلی در ایجاد شور و هیجان مردم برای مبارزه با حکومت پهلوی داشت و حکومت نیز این امر را برنمی‌تافت. شیخ حسین نوری همدانی، سیدعبدالرضا حجازی، علی‌اصغر مروارید، محمدمهدی ربانی املشی، عباسعلی اسلامی، شیخ مرتضی انصاری قمی، نجم‌الدین اعتمادزاده، علی اکبر ناطق نوری، علی گلزاده غفوری، شیخ جعفر شجونی، ناصر مکارم شیرازی، سیدعبدالرسول حجازی، شیخ احمد کافی، محمد امامی کاشانی، محمدرضا فاکر، موسوی واعظ، عبدالغفار سجادی و سیدحسین اختری هر کدام برای مدتی بر بالای منبر مسجد ارک ایراد سخنرانی کردند.
نمایی از ورودی مسجد لرزاده در خیابانی به همین نام در تهران
مسجد لرزاده، محل اجتماع راهپیمایان و معترضین دستگاه حکومت
مسجد لرزاده در خیابان لرزاده منشعب از خیابان خراسان در جنوب تهران واقع است. آیت‌الله علی‌اکبر برهان، میرزا علی آقا فلسفی تنکابنی، آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی و امیرعباس اکبری از امامان جماعت مسجد لرزاده بوده‌اند.
مسجد لرزاده با امام جماعتی همچون حاج شیخ علی اکبر برهان از همان ابتدا عَلَم مخالفت با حکومت پهلوی را برافراشته بود. وی که دافعه بالایی نسبت به فرهنگ غرب و حکومت پهلوی داشت، به تناوب روی منبر نقطه نظرات انتقادی خود را بیان میکرد و به این ترتیب این مسجد در دهه‌های ۱۳۲۰ و۱۳۳۰ مرکز تجمع و برگزاری جلسات و مراسم گروه‌های سیاسی ـ مذهبی همچون جمعیت فدائیان اسلام، گروه شیعیان و هیأت‌های مذهبی ـ سیاسی بود.
تصویری از آیت‌الله علی‌اکبر برهان امام جماعت مسجد لرزاده
در سال‌های آغازین فعالیت مسجد لرزاده، حوزه علمیه مسجد نیز تحت هدایت و مدیریت آیت‌الله برهان، فعال بوده و حجج اسلام علی اکبر ناطق نوری، حسین انصاریان، سیدقاسم شجاعی و احمد مجتهدی تهرانی از شاگردان تراز اول این مدرسه علمیه اسلامی بودند.
این مسجد، پایگاه اصلی هیأت انصار بود که توسط عده‌ای از متدینین بازار تهران تشکیل شده بود. این هیأت محل تجمع نیروها و سخنرانی وعاظ انقلابی از جمله آیت‌الله امامی کاشانی و آیت‌الله خامنه‌ای بود.
نمای ورودی مسجد هدایت
مسجد هدایت، پاتوق پیروان تمام گروه‌ها و شخصیت‌ها
این مسجد در خیابان جمهوری، نرسیده به لاله‌زار واقع است. مسجد هدایت از پایگاه‌های فعال در دوران مبارزات و موثر در پیروزی انقلاب بود. زمانی که عده‌ای از سرمایهداران آمریکایی و در راس آنان «راکفلر» بزرگترین سرمایهدار آمریکایی، به منظور عقد قرارداد بازرگانی و اخذ امتیازات به ایران وارد شده بودند اعلامیه اعتراضآمیزی روی در مسجد هدایت، نصب و نسبت به این قرارداد اعتراض شده بود. این اعلامیه برای هوشیاری و آگاهی مردم از متن قرارداد و دعوت از مردم برای اعتراض به آن بود. همچنین در این مسجد، پیام‌های امام خمینی در قالب جزواتی تهیه، تکثیر و در میان مردم و بازاریان منتشر می‌شد.
اهمیت مسجد هدایت به خاطر امام جماعت آن، یعنی آیت‌الله سید محمود طالقانی بود. وی زمانی امامت جماعت این مسجد را عهده‌دار شد که این مکان «تکیه‌ای» بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد. ایشان برای احیای تفکر دینی، روشنگری و بیداری جامعه به کمک آموخته‌هایش از بزرگان، مخفیانه در خانه‌ها جلسات قرآن را احیا کرد و زمینه را برای برپایی جلسات بزرگتر و آشکارتر به وجود آورد. وی جلسات تفسیر از تجربیات استادش آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای بسیار استفاده کرد. این جلسات به صورت مخفی و پنهان تا سقوط رضاخان و تبعید او به خارج از ایران در سال ۱۳۲۰ و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی ادامه یافت.
آیت‌الله طالقانی امام جماعت مسجد هدایت، منشاء آثار و فعالیت‌های انقلابی آن بود
این مسجد به یُمن علم و فضیلت آیت‌الله طالقانی به ستاد مرکزی آزادی‌خواهان تبدیل شده بود و بسیاری از یاوران انقلاب، همچون رجایی، باهنر، چمران، حبیبی، شیبانی و بسیاری دیگر از مبارزان از کانون گرم علمی و سیاسی او بهره‌ها گرفتند. وی تمام گروه‌ها و شخصیت‌ها را به خود جذب میکرد. حتی اشخاص و گروه‌های غیرمذهبی چپ و راست هم علاوه بر آن که دوری ایشان را موجب خسران می‌دیدند، ایشان را نقطه ارتباط مجامع ملی و مذهبی و حتی غیرمذهبی می‌دانستند.
نمای ورودی مسجد جاوید تهران
مسجد جاوید،محل هسته مقاومت نیروهای انقلاب
مسجد جاوید تهران در خیابان شریعتی (شمیران قدیم) کوچه شهید جوهرچی واقع شده است. در زمانی که سالیانی از تبعید حضرت امام خمینی (ره) به نجف اشرف می‌گذشت و اختناق حاکم بر کشور اجازه فعالیتی علیه رژیم پهلوی را به کسی نمی‌داد، آیت‌الله دکتر محمد مفتح از روحانیان شاخص و مبارز پیرو حضرت امام، علاوه بر فعالیت‌های پراکنده در مجامع مذهبی و علمی، امامت مسجد جاوید تهران را برعهده گرفت.
دکتر مفتح، این مکان را به صورت محلی برای تجمع و تشکل نیروهای مسلمان و مبارز تبدیل کرد و آن را به سنگری دیگر در راه دفاع از ارزش‌های اسلامی و انقلابی قرار داد. در این زمان، شهید مفتح یک هسته مقاومت را متشکل کرد و مبارزان سرشناسی از قبیل آیت‌اللَّه شهید مرتضی مطهری و دکتر باهنر و… را برای سخنرانی به مسجد جاوید دعوت میکرد.
آیت‌الله خامنه‌ای یکی از سخنرانان مسجد جاوید بودند
به مناسبت ایام شهادت امام صادق (علیه‌السلام) در مسجد جاوید آیت‌الله خامنه‌ای روز ۱۸ و ۱۹ آبان ۱۳۵۳ سخنرانی کردند. پس از این سخنرانی مسجد جاوید تعطیل شد. بعد از دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، دکتر مفتح که خود ممنوع‌المنبر بود بر پله دوم منبر با اعلام اینکه اجازه صحبت ندارد با اشاره‌ای کوتاه به مسئله دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای به مردم گفت که با آرامش از مسجد خارج شوند، اما مردم که از ماجرا مطلع شده بودند با سر دادن شعار از مسجد خارج شده و اولین راهپیمایی از مسجد جاوید صورت گرفت.
در پی این حادثه در سوم آذر ۱۳۵۳ با حمله ساواک به مسجد جاوید، دکتر مفتح نیز دستگیر و به کمیته مشترک ضدخرابکاری منتقل و مسجد جاوید نیز در پی این ماجرا تعطیل شد. پس از دستگیری دکتر مفتح، عباس جاوید مسجد را به اوقاف واگذار کرد و با این اتفاق، حرکت سیاسی فرهنگی مسجد جاوید پایان یافت.
نمایی از شبستان مسجد جامع بازار
مسجدجامع بازار، ساواک منبر این مسجد را ربود
مسجد جامع در ضلع جنوبی خیابان ۱۵ خرداد نرسیده به خیابان پامنار قرار دارد. آیت‌الله شاه آبادی به مدت ۱۷ سال امام جماعت این مسجد بود. وی در طول امامت خود در مسجد جامع به تدریس، وعظ و خطابه می‌پرداخت و هیچ‌گونه اعتنایی به ممنوعیت منبر و دشمنی رضاخان با این گونه شعائر مذهبی نداشت. از این رو عوامل حکومت وقتی دیدند او روی منبر علیه آنها سخنرانی و افشاگری می‌کند به خیال خود برای این که او را از این کار باز دارند، منبر مسجد جامع را دزدیدند، ولی آیت‌الله شاه‌آبادی هم چنان به بازگویی حقایق علیه جنایت آنان می‌پرداخت. مؤمنین بارها در تهیه منبر دیگر به ایشان اصرار می‌کردند، ولی آیت‌الله شاه آبادی می‌گفت: من ایستاده سخن می‌گویم تا بدانند منبر سخن نمی‌گوید.
بعد از آیت‌الله شاه‌آبادی، علامه رفیعی امام جماعت این مسجد شد. علامه رفیعی قزوینی، شاگردان بسیاری بالاخص در علم حکمت و فلسفه تربیت کرد که از جمله آنان عبارتند از: امام خمینی، آیت‌الله حسن زاده آملی، آیت‌الله محمدباقر محی‌الدین انواری، سید رضی شیرازی، سید جلال‌الدین آشتیانی، محمد ثقفی تهرانی، محسن رفیعی (پسر علامه)، مصطفی امام جمعه‌ای و ....
پس از وقوع فاجعه کشتار طلاب در مدرسه فیضیه در فروردین سال ۱۳۴۲، علامه رفیعی اعلامیه‌ای صادر و این جنایت را به شدت محکوم کرد و هدف رژیم را معدوم کردن جمیع شئون اسلامی برشمرد. در جریان دستگیری امام و حوادث ۱۵ خرداد ۴۲، علامه رفیعی در اعلامیه‌ای به طرفداری از امام خمینی و حرکت دست جمعی علما به تهران در اعتراض به بازداشت ایشان صادر کرد و حمایتش از این اقدام روحانیون را اعلام داشت. او حتی خود به محل حبس امام خمینی رفته و به مدت نیم ساعت با ایشان ملاقات می‌کند.
نمایی از در ورودی مسجد همت تجریش در کنار آستان مقدس امامزاده صالح(ع)
مسجد همت تجریش، پایگاه انقلاب بیخ گوش دو کاخ شاه
مسجد همت در میدان تجریش و جنب امامزاده صالح (ع) قرار دارد. در سال ۱۳۲۰ آیت‌الله طالقانی امام جماعت این مسجد می‌شود؛ پیش از آنکه امام جماعت مسجد هدایت شود. مرحوم طالقانی از همان ابتدای ورود به مسجد همت، چهارشنبه‌ها جلسه‌های سخنرانی و تفسیر قرآن برقرار کرد. این جلسه‌ها تا سال ۱۳۴۱ ادامه داشت که ایشان به دلیل انتشار اعلامیه شورای مرکزی نهضت آزادی با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ» در چهارم بهمن‌ماه دستگیر و بازداشت شد.
از آن پس نیز این جلسه‌ها به همت آیت‌الله ملکی و طرفداران آیت‌الله طالقانی هم‌چنان در مسجد همت برگزار می‌شد. روزبهانی از اعضای هیأت امنای این مسجد در خصوص آغاز فعالیت‌های آیت‌الله ملکی می‌گوید: «ایشان به‌عنوان نماینده آیت‌الله کاشانی در نهضت نفت در منطقه شمال تهران انتخاب شد و نشست‌های مختلفی را با حضور آیت‌الله طالقانی در این مسجد برگزار کرد. در ۲۸ مرداد ۳۲، آقای ملکی تحت تعقیب قرار می‌گیرد به قم می‌رود، در منزل آیت‌الله بروجردی ساکن می‌شود و در قم، درس را شروع می‌کند. در این حین با دختر آیت‌الله فاضل لنکرانی ازدواج می‌کند.»
تصویری از آیت‌الله ملکی همراه با امام خمینی(ره)
مسجد همت تجریش میان دو کاخ نیاوران و سعدآباد واقع است که در زمان پهلوی از حساسیت بسیاری برخوردار بود، اما مردم می‌دانستند در این مسجد هر شب روشنگری صورت می‌گیرد و سخنرانی‌های خوبی برپا می‌شود که با حضور آیت‌الله ملکی تلاش‌های این مسجد انسجام بسیاری یافت. آیت‌الله ملکی در مسجد، انتشارات ایجاد کرده بود و دستگاه افستی در کرج مستقر کرده بود و به نشر و توزیع پیام‌های امام می‌پرداخت. او در پی شناساندن امام بود و در سخنرانی‌های مسجد صریحاً احکام امام را با نام، مطرح میکرد و نسبت به تبعید ایشان نیز مواضع سختی می‌گرفت.
پس از هفدهم شهریور و اوج‌گیری تظاهرات خیابانی و راهپیمایی‌های میلیونی تاسوعا و عاشورای حسینی، مسجد همت به مرکز برنامه‌ریزی و تدارک راهپیمایی‌های اهالی شمیران تبدیل شد. در همه راهپیمایی‌ها تهیه پلاکاردها، پارچه‌نویسی، تهیه و تنظیم شعارها به عهده فعالان مسجد همت بود.
نمایی از ورودی مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین معروف به آذربایجانی‌ها
مسجد آذربایجانی‌ها، نماز جماعتی که ساواک را ترساند
مسجد آذربایجانی‌ها در محله پاچنار بازار قرار دارد. نام اصلی آن، مسجد شیخ عبدالحسین است که در میان بازاری‌های تهران بیشتر به مسجد ترک‌ها و مسجد آذربایجانی‌ها شهره است. مسجد شیخ عبدالحسین میزبان سخنرانان و واعظان بزرگ و حوادث ماندگاری در تاریخ معاصر بوده است؛ طوری که یک روز ساواک، به خاطر اعلامیههای امام(ره) و منبرهای پرشور، پیش از نماز ظهر در مسجد را می‌بندد تا کسی در مسجد نماز نخواند.
آیت‌الله هادی خسروشاهی، امام جماعت مسجد هنگام نماز می‌آید و می‌بیند در مسجد بسته است. او از مغازه رو به روی مسجد که فرش فروشی بود یک سجاده و فرش کوچک امانت می‌گیرد و آن را جلوی در بسته مسجد پهن می‌کند و قامت می‌بندد. تا آیت‌الله، الله اکبر بگوید، کل بازار پشت او به صف می‌شوند. یک صف طولانی که بیرون مسجد و در طول بازار شکل می‌گیرد و جمعیت بسیاری «یا الله» گویان به نماز اضافه می‌شوند. ساواک وقتی این موضوع را می‌بیند، نگران‌تر می‌شود، جمعیت همین طور توسعه می‌یابد و می‌گویند تا پاچنار صف نمازگزاران کشیده شده بود. نماز ظهر که تمام می‌شود، بلافاصله در مسجد را باز می‌کنند.
تصویری از سخنرانی مرحوم فلسفی در مسجد آذربایجانی‌ها
مرحوم فلسفی از منبری‌های معروف این مسجد بود و معروف است که وقتی سخن می‌گفت، مردم روی پشت بام‌ها می‌نشستند و گوش می‌کردند؛ سخنرانی معروف او درباره رفراندوم هم در این مسجد انجام شده بود. علامه محمد تقی جعفری، آیت‌الله دستغیب شیرازی، مرحوم کافی، شهید مطهری و شهید بهشتی از جمله افراد شاخصی بودند که در این مسجد منبر می‌رفتند.
نمایی از ورودی مسجد الهادی در خیابان دماوند تهران
مسجد الهادی، مسجدی‌هایی که تصمیمات شاه را برنمی‌تابیدند
مسجد الهادی در خیابان دماوند در شرق تهران واقع است. امام جماعت آن آیت‌الله حسین غفاری بود. او در سال ۱۳۳۵ به تهران آمد و در «مسجد الهادی» فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی خود را آغاز کرد. در جریان نهضت عمومی علما در این سال، آیت‌الله غفاری نیز در مسجد الهادی سخنرانی‌هایی را علیه تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی ایراد کرد.
پس از آن که محمدرضا پهلوی با طرح «انقلاب سفید» اصلاحات آمریکایی خود را آغاز و بر مخالفت با مبانی مذهبی پافشاری کرد، علما و مراجع به رهبری امام خمینی(ره) عید نوروز سال ۱۳۴۲ را تحریم کردند و در این میان آیت‌الله غفاری نیز اعلامیه‌ای را در حمایت از این تحریم صادر کرد.
تصویری از آیت‌الله حسین غفاری امام جماعت مسجد الهادی
پس از سخنرانی تاریخی امام خمینی(ره) در عصر عاشورای سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ حکومت شاه در واکنش به این سخنرانی، حضرت امام و علمای دیگری را دستگیر کرد که آیت‌الله حسین غفاری از جمله آنها بود. مبارزات سیاسی این عالم مجاهد علیه رژیم منحوس پهلوی سال‌ها ادامه یافت تا این که سرانجام در تیرماه سال ۱۳۵۳ هجری شمسی ساواک بار دیگر او را دستگیر کرد.
مسجد الجواد(ع) در میدان هفتم‌تیر
مسجد الجواد(ع)، محل سخنرانی‌های آیت‌الله مطهری
مسجد الجواد(ع) در میدان هفتم‌تیر واقع است. نخستین امام جماعت این مسجد آیت‌الله «آقا سید رضا زنجانی» بود که به دلیل کهولت سن، آیت‌الله شهید مطهری به جای ایشان از سال ۴۹ تا ۵۱ در مسجد امامت جماعت را بر عهده داشت. در دوران امامت جماعت استاد شهید مطهری، این مسجد یکی از پرتحرک‌ترین فضاهای انقلابی در تهران محسوب می‌شد. سخنران‌ها و اندیشمندان بزرگی نیز غالباً از جانب شهید مطهری برای سخنرانی به مسجد دعوت می‌شدند؛ چهره‌هایی چون آیت‌الله امامی کاشانی، استاد محمد تقی فلسفی، آیت‌الله حسین نوری و فضل الله محلاتی که حضورشان به سخنرانی‌های این مسجد رونق بسیار می‌داد.
فعالیت انجمن‌ها نیز در کارنامه انقلابی این مسجد به چشم می‌خورد. انجمن‌هایی چون انجمن مهندسین، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانشجویان پلی تکنیک، انجمن اسلامی پزشکان و ... از جمله این انجمن‌ها بودند که این مسجد را به عنوان مرکزی برای تجمع انجمن‌های مخالف رژیم تبدیل کرده بودند. علاوه بر آن، در مبارزات دهه ۴۰ بعد از بسته شدن مسجد جاوید، پایگاه مبارزان انقلابی به مسجد الجواد(ع) انتقال پیدا کرد و بیشتر جلسات در آنجا برگزار می‌شد. بالاخره در ۱۴ آبان ماه ۱۳۵۱ این مسجد به دلیل فعالیت‌های مبارزاتی گستره علیه رژیم پهلوی توسط ساواک و به دستور شاه، تعطیل شد.
تصویری از آیت‌الله مطهری در میان جوانان و دانشجویان دوران مبارزات انقلاب
انجمن یادشده با برگزاری مجالس و دعوت از سخنران‌های مذهبی همچون استاد شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای و سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد در طول سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ ریشه‌های مخالفت با حکومت را در مسجد الجواد(ع) پایه‌گذاری کرد.این جلسات با حضور دانشجویان، مهندسان و طبقات مختلف مردم مورد حمایت قرار می‌گرفت.
استاد مطهری نیز در مدتی که در مسجد الجواد(ع) اقامه نماز داشت و جلسات سیار هفتگی با حضور افرادی چون آیت‌الله مهدوی کنی و آیت‌الله طالقانی تشکیل می‌داد. ساواک، نقش روشنگر و سازنده مسجد الجواد(ع) را تاب نیاورد و این کانون شاخص انقلاب را به محاق تعطیل کشاند.
مسجد الجواد(ع) در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ با حضور انجمن اسلامی مهندسین و عبدالکریم هاشمی‌نژاد به یکی از مراکز ضداستبدادی و ضداستعماری زمان تبدیل شده بود. در ۱۳۴۹ با حضور سه شخصیت انقلابی یعنی استاد مرتضی مطهری، محمدجواد باهنر و محمد مفتح مسجد اهمیت روزافزونی یافت. این اشخاص با برگزاری جلسات و سخنرانی‌های متنوع مسجدالجواد(ع) را به کانونی علیه حکومت پهلوی تبدیل کردند.
نمای ورودی مسجد مسلم بن عقیل در شرق تهران
در مسجد مسلم بن عقیل، موحدی کرمانی که سخنرانی میکرد، مردم بیرون می‌ریختند
مسجد مسلم بن عقیل در خیابان نبرد در شرق تهران واقع است. امام جماعت این مسجد در سال ۱۳۴۸ و بعد از جریانات ۱۵ خرداد ۴۲ و به دعوت شهید باهنر به تهران به عهده آیت‌الله موحدی کرمانی بود. ایشان در این خصوص می‌گوید: «برنامه‌های من در آن مسجد بود و در حدی که خداوند توفیق داد، منبر رفتیم. جلساتی با جوانان برگزار کردیم و سخنرانی انجام دادیم. حتی جلساتی سری در اواخر سال‌های مبارزه و نزدیک انقلاب اسلامی با جوانان پرشور نیروی هوایی زمان شاه داشتیم که خوب به خاطر دارم آنها مخفیانه به طور تک تک در فضایی تاریک به درب منزل ما می‌آمدند.
تصویری از آیت‌الله موحدی کرمانی امام جماعت مسجد مسلم بن عقیل در دوران مبارزات انقلابی
مردم شرق تهران بعد از سخنرانی‌های موحدی کرمانی، هیجانی پیدا می‌کردند و از شبستان به خیابان می‌رفتند و شروع به شعار دادن می‌کردند و این به عادت مسجد تبدیل شده بود. کماندو‌های زمان شاه هم می‌آمدند و در ماشین منتظر بودند. می‌دانستند که پس از نمازها شعارها شروع خواهد شد و سپس به مردم حمله می‌کردند و مردم هم شعار می‌دادند و می‌گریختند.
تصویری از ورودی مسجد سیدعزیز الله در بازار تهران
مسجد سیدعزیزالله، محل تحصن علما در سال ۱۳۴۲
مسجد سیدعزیزالله در بازار چهارسوق جنب بازار بزرگ تهران واقع است. مسجد سید عزیزالله در قطب سیاسی و اقتصادی شهر تهران قرار داشت و همواره در فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار فعال بود. این فعالیت‌ها از زمان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و استقرار حکومت دیکتاتوری در ایران افزایش یافت، چرا که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علاوه بر آنکه به مثابه سرکوب نیروهای ملی به رهبری دکتر مصدق بود، سرکوب نیروهای مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی هم بود.
فضای بازی که پس از شهریور ۱۳۲۰ پدید آمده بود، مردم مسلمان و مبارز را دور یکدیگر جمع کرده بود و بار دیگر رهبران مذهبی هسته‌های مبارزاتی تشکیل داده بودند که مکان این هسته‌ها در مساجد قرار داشت. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و ایجاد دستگاه مخوف ساواک به دستور آمریکاییان بار دیگر فضای کشور را سنگین کرد و به تدریج هسته‌ها و گروه‌های مبارزاتی را پراکنده ساخت، اما محرم و یاد حسین (ع) این گروه‌ها را جمع میکرد و مساجد را به محل تجمع مبارزان و تبادل افکار و آراء هیأت‌های مذهبی مبدل می‌ساخت. این هسته‌های مذهبی ابتدا تنها برای آشنایی جوانان با مسائل مذهبی تشکیل شده بود، اما به تدریج با حضور علما به هسته‌های مبارزاتی بر ضد رژیم پهلوی مبدل شد.
در این بین مساجد سیدعزیزالله، شیخ علی، امین‌الدوله، شاه، ارک و آذربایجانی‌ها اهمیت ویژه‌ای داشتند و مرکز ارتباط روحانیان و بازاریان بودند. نقطة عطف مبارزات این هیأت‌های مذهبی با روی کار آمدن اسدالله عَلَم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی آغاز شد و به مبارزه علنی علما، بازاریان، مردم با رژیم پهلوی مبدل گشت. به دنبال سخنرانی امام خمینی در خرداد ۱۳۴۲، در مسجد سیدعزیزالله مراسم دعا و نیایش برگزار شد و در پی آن علمای وقت آیت‌الله خوانساری، بهبهانی و تنکابنی در این مسجد متحصن شدند.
تصویری از ورودی دانشگاه تهران در دوران انقلاب اسلامی. مسجد این دانشگاه درزمان مبارزات محل تجمع دانشجویان بود
مسجد دانشگاه تهران، محل اولین پیوند علما و دانشگاهیان
دانشجویان مبارز و انقلابی پایتخت، هرگز نقش حساس این مسجد را در شکوفایی و گسترش حرکت خودجوش انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی در عصر حکومت ستمشاهی فراموش نمی‌کنند. در آستانه پیروری انقلاب اسلامی و به دنبال لغو برنامه بازگشت حضرت امام خمینی(س) از پاریس به سوی ایران از سوی دولت وقت، جمعی از علمای برجسته قم به تهران مهاجرت کرده و در مسجد دانشگاه تهران، همراه جمع کثیری از دانشجویان متحصن شدند. بدین ترتیب، این کانون عبادی به پایگاهی برای اعتراض علیه رژیم، جهت لغو فرمان ممانعت از بازگشت امام خمینی(س) به وطن خویش مبدل شد.
در دیگر ایام مبارزاتی انقلاب اسلامی نیز این مسجد محل تجمع و حرکت دانشجویان مبارز و انقلابی بود.
