چرا شایعات را باور می‌کنیم؟

به گزارش سراج24، سید علی اکرمی روانشناس و مشاور، گزارشی را با عنوان رواشناسی «شایعه» تدوین کرده است که در ادامه می‌خوانید:

شایعه، خبر یا اطلاعات تایید نشده ای است که مورد توجه گروه یا جمعیت خاصی بوده و برای ایجاد باور نزد دیگران معمولاً از فردی به فرد دیگر به طور شفاهی بدون هیچ گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می یابد.

شایعه طرح و شیوع خبر یا ادعایی است که همواره هاله ای از شک و تردید آن را پوشانده است. 

شایعه خط باریکی را بین واقعیت و سراب ترسیم می کند.

شایعه در واقع گزارش‌ها و اخبار ناموثق و معمولا نادرستی هستند که دهان به دهان در جامعه انتقال می‌یابد.

در اصول روانشناسی هر گزارش تایید نشده یا شرح یک حادثه که آزادانه (بدون توجه به راستی و نادرستی آن) دهن به دهن می گردد را شایعه گویند.

شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد و پیامدهای گسترده است.

شایعه به‌عنوان «قدیمی‌ترین رسانه ارتباط جمعی جهان» توصیف می‌شود که نه تنها فعالیتی سطحی و بی‌معنا نیست بلکه عملی هوشیارانه و وسیله‌ای پیچیده در نظر گرفته می‌شود.

شایعه به عنوان قدیمی‌ترین رسانه ارتباط جمعی جهان در بطن توده‌ها و جمعیت‌های انسانی به وجود می‌آید و برافکار، احساسات و رفتارهای افراد بازتاب‌های غیرقابل انکاری دارد.

بدون تردید، شایعات واقعیات را تغییر شکل می‌دهند و چنین تغییر شکلی صرفا امری تصادفی نیست بلکه با طرحواره‌های افکار مسلط یک گروه یا اجتماع هماهنگی دارد.

پدیده شایعه کم و بیش در جامعه ای که مردم با فقر اطلاع رسانی سریع و دقیق مواجه اند و در بین گروه ها و جمعیت هایی که به لحاظ سادگی و زودباوری و تاثیر پذیری آمادگی روانی بیشتری برای دریافت و انتقال آن دارند، رونق بیشتری پیدا می کند.

شایعه عمدتاً مربوط به وقایع و رویدادهای مهم، اشخاص مشهور، مسئولان، مردم، سازمان ها و نهادهاست.

شایعه، موضوع ظاهراً مهمی است که بدون اینکه صحت و سقم آن معلوم باشد انتشار می یابد.

شایعه پدیده ای است که می آید و می رود. به دیگر سخن، شایعه اساساً در موقعیت خاص و به صورت موقت و گذرا پدیدار می گردد.

شایعه را « خبر ساختگی » نامیده اند. زیرا شایعات عمدتاً از جمعی علاقه مند به اخبار ساختگی سرچشمه می گیرد. شایعات اعم از اینکه به ظاهر مثبت یا منفی باشند، هدفی جز تخریب روانی و افشاندن تخم بی اعتمادی به همراه ندارند.

آلپورت روان شناس شهیر اعتقاد دارد که شایعه حاصل اهمیت مسئله مورد بحث برای گروه یا جمعیت هدف ضرب در وضعیت ابهام و فقر نظام اطلاع رسانی صحیح در جامعه است.

زمانی که افراد در زندگی فردی و حیات اجتماعی خود به دلایل گوناگون، از جمله فشارهای روانی اجتماعی و ناامنی سیاسی همواره به طور جدی نگران و مضطرب باشند، زمینه شیوع و انتشار شایعات بیشتر فراهم می شود. شایعه پردازی موجب نگرانی مزمن و اضطراب مداوم و آفت تعادل عاطفی و بهداشت روانی و تمرکز و خلاقیت ذهنی است.

افراد مضطرب و نگران و پریشان همانند کسانی هستند که پیوسته به دنبال گمشده خود هستند. لذا، این قبیل افراد با هر غریبه و آشنا همنوا شده و به هر حدیث و سخن روا و ناروا گوش جان می سپارند و هر آنچه را که دریافت می دارند، درست یا غلط، به هنگام و نابهنگام بازگو می کنند تا شاید آرام گیرند.

انسانهای ضعیف، کوته فکر، دارای مشکلات روحی و روانی به این عمل مذمت شده دست می زنند و با اینکار عقده گشایی می نمایند و پشت سر افراد موفق یا محبوب اقدام به شایعه پردازی می کنند.

امام هشتم علیه السلام فرمود: «المذیع بالسیئة مخذول والمستتر بالسیئة مغفور»کسی که گناه را نشر می دهد مطرود است و کسی که در استتار و فراموش شدن آن می کوشد مشمول آمرزش الهی است.

بدیهی است که شایعات موجب تخریب شهرت‌ها و بی‌اعتباری اقدامات افراد شده و در نهایت می‌تواند موجب خشونت نیز شود.

افرادی که از آرامش روانی بیشتر برخوردارند، و کسانی که با ایمان و سکینه قلبی و درنهایت اخلاص و کرامت شخصیت در نیل به هدف های متعالی گام برمی دارند، هرگز توجهی به شایعات نداشته و از کنار هر آنچه بیهوده و لغو است با صلابت می گذرند.

رونق بازار شایعات را می توان در میان افراد و جمع های ساده اندیش و زودباور مشاهده کرد.

فردی که عاقلانه می اندیشد و خردمندانه به مسائل می نگرد و با بینش و بصیرت شنیده ها و خوانده ها را مورد نقادی و ارزیابی قرار می دهد از آن چه که علم و یقین ندارد پیروی نمی کند، در مقابل شایعات ایستادگی و سماجت بیشتری دارد و شخصیتش در برابر امواج ویرانگر شایعات مقاوم است.

افرادی که با بهره مندی از سلامت روان و اندیشه متعالی و خلاق به پدیده ها و رویدادهای اجتماعی می نگرند به هنگام مواجه شدن با سخن لغو، بدون تغییر وضعیت روانی و نشان دادن حالات احساسی و هیجانی، و تایید یا تکذیب آنی، با تامل و تعمق مستقیم و غیرمستقیم در پی وارسی شواهد علمی و دلایل منطقی و مدارک بر می آیند. کسی که هشیارانه و عاقلانه انواع اطلاعات دریافتی را مورد ارزیابی قرار می دهد کمتر اسیر شایعات می شود.

هر پیام، در جریان انتقال می‌تواند به سه شکل تحریف شود:

۱ تقلیل: در این فرآیند، افراد توصیف صحنه، پیام یا پدیده‌ای را کوتاه‌تر می‌کنند تا جایی که به یک شعار تبدیل می‌شود.

۲ تشدید: در این فرآیند، بزرگنمایی برخی از عناصر به تحریف محتوای پیام منجر می‌شود. در واقع کلمات و اصطلاحات و وقایعی که در پیام اصلی وجود ندارد بدان افزوده می‌شود.

۳ تشبیه: فرآیندی که نتیجه اش تغییر شکل محتواست. در این حالت افراد پیام اصلی را می‌گیرند اما معنی و نظم آن را تغییر می‌دهند.

به طور کلی می‌توان چنین گفت که افراد در توصیف یک پدیده یا صحنه، عناصری را که مهم نمی‌دانند حذف می‌کنند و عناصری که به نظرشان مهم می‌رسد را برجسته می‌کنند و معنا و ترتیب عناصر را تغییر می‌دهند.

از نگاه متخصصان روان‌شناسی اجتماعی، تحلیل محتوای شایعه نشان می‌دهد تغییر شکل محتوای اصلی به‌طور تصادفی صورت نمی‌گیرد بلکه از فرآیندهای عاطفی و شناختی تبعیت می‌کند. در واقع انسان‌ها شایعه را طوری تغییر می‌دهند که بتوانند آنچه را که می‌خواهند بگویند.

عباراتی مانند «می‌گویند»، «خودش خوانده»، «خودش شنیده» و غیره همگی نشان از ظهور پدیده‌ای به نام شایعه است. از هرکس بپرسیم که علت صحت این خبر چیست، پاسخ می دهد: «چون همه می گویند پس صحت دارد». شنونده نیز برای پذیرش آن مطلب کمتر به دنبال دلیل و مدرک واقعی است، بلکه به شیوع و تواتر آن بسنده می کند.

افراد ضعیف النفس چون خود توانایی فرد موفق را ندارند به او حسد و بخل ورزیده و چون توانایی مقابله هم ندارند در جنگ نرمی آرام یا هجومی به شایعه پردازی می پردازند تا به خیال خود مدیر جهادی توانمند را تخریب کنند.

اما شایعه عمر کوتاهی دارد و پس از چندی از شدت آن کاسته می شود و شیرینی و لذت آن برای بانیان آن به تلخی بدل می شود زیرا همیشه آفتاب پشت ابر نمی ماند.

ویژگی های شایعه

شایعه دارای پشتوانه است، یعنی فرد یا افرادی در نشر آن دست اندرکارند و بار تهمت هاو غیبت ها و ... را بر دوش دارند.

شایعه مرز ناشناس است و تیر آن به سوی هر کسی نشانه می رود.

شایعه، افراد ساده و بیمار دل را می فریبد.

آدم های مغرض، حسود، معیوب و کج فهم به بیماری شایعه سازی و شایعه پراکنی مبتلامی شوند تا خلاهای عاطفی روانی خود را مرهم نهند

در انتقال شایعه سه عمل ادراک ، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می‌شود . این مراحل در روند رواج شایعه از یک فرد به فرد دیگر متناسب با دفعات انتقال ، تقویت می‌شود و به طور طبیعی به کاستنی‌ها و افزودنی‌هایی بر اصل مطلب منتهی می‌گردد.

شایعه نوعی مکانیسم جبرانی کاذب ناکامی و سرخوردگی است که شایعه پردازان از طریق آن بسیاری از نیازهای درونی خود را به بیرون منعکس می کنند و بدین ترتیب از شدت فشارهای درونی خود کاسته و در کوتاه مدت به آرامش نسبی می رسند.

فرد ممکن است بدین سبب شایعه را بازگو کند که بخواهد از ترس ها، آرزوها و خصومت هایی که احتمالا از وجود آنها در خود آگاه نیست رهایی یابد.

جنگ روانی و اضطراب و نگرانی یکی از میوه های تلخ شایعه در جامعه است.

تشدید کینه ها، خصومت ها و تفرقه و تضاد در میان افراد و اوج گیری رذایل اخلاقی از جمله: اخلاق ناروای غیبت، دروغ، افتراء و روحیه بدخواهی و تقویت روحیه انتقام جوئی و حریم شکنی و نادیده گرفتن حرمت افراد و زیرپا رفتن بسیاری از مؤلفه ها و قوانین اخلاقی و اجتماعی و تضعیف روحیه دگر دوستی، فداکاری از ضررهای شایعه است.

روان شناسی شایعه می گوید: انسان های دارای مشکلات روانی به ویژه آنان که دارای روحیه تفوق طلبی، کینه ورزی و انتقام جویی هستند دست به شایعه، علیه دیگران می زنند.

انتشار شایعه تابع قانون خاصی است، برطبق این قانون رواج شایعه،اهمیت موضوع، ابهام.

مرگ طبیعی شایعه وقتی است که یکی از دو عنصر «ابهام » یا «اهمیت » که در قانون شایعه ذکر شد، از بین بروند.

ابهام وقتی مرتفع می شود که اطلاع رسانی صحیح انجام شود و مردم به رسانه های گروهی و مسؤولان خود اعتماد کامل داشته باشند. معمولا از راه ابهام زدائی و با شناسایی افراد شایعه ساز و بی اعتبارکردن منابع شایعه پرداز و کشف هویت آنان برای مردم و دادن اطلاعات صحیح به مردمی که تحت تاثیر شایعه قرار گرفته اند می توان به جنگ شایعه رفت.

حقیقت پیشگی و واقع گرایی را پیشه خود ساختن، یکی از راه های رهایی از بیماری شایعه سازی است.

پرهیز از خوشبینی بی جا یکی از راه های درمان و رهایی از بیماری شایعه سازی است.

پرهیز از پرحرفی و روی آوردن به کم حرفی یا سکوت حکیمانه آدمی را از بیماری شایعه ونارواگوئی نجات می دهد. زیرا پرحرفی به هرزه گویی منجر می شود.

امام علی علیه السلام به شایعه سازان هشدار می دهد، کلامی که بر زبان شان جاری می شود تاثیرسوء در نفس خودشان نیز می گذارد و در نامه اعمال شان به یادگار می ماند. آن حضرت می فرمود:«الاقاویل محفوظة و السرائر مبلولة و کل نفس بما کسبت رهینة ».

گفتار آدمی بر جای می ماند و باطن آدمی نیز امتحان می شود و هر کسی در گروکردار خویش است.

و هر یک از شما که از عیب دیگران آگاهی دارد هنگامی که آن عیب را در خودنیز می یابد از عیب جوئی خودداری کند و اگر آن عیب را ندارد، باید خدای را شاکرباشد که از این گونه عیب ها پاک است.

ای مردم آن کس که از برادر مؤمنش استقامت در دین و درستی در کردار راسراغ دارد، باید به سخنانی که این و آن در باره اش می گویند و شایعه پراکنی می کنند گوش فرا ندهد. آگاه باشید گاهی تیرانداز تیرش به خطا می رود. سخن باطل فراوان بر زبان جاری می شود، زیرا خدا شنوا و گواه است. و بدانید که بین حق و باطل چهار انگشت فاصله است، یعنی میان گوش و چشم چهار انگشت بسته فاصله است. پس آنچه را که خود دیده اید و تردیدی در آن ندارید، حق است وآنچه را که از این و آن شنیده اید ناحق به حساب آورید.

همچنین شنونده شایعه باید از گوینده ( عامل نشر اکاذیب) چهار شاهد عادل جهت صدق منظور او (در صورتی که پای اتهام به روابط نامشروع جنسی در کار باشد) بخواهد وگرنه باید به حرف او توجه نکند و یا آنکه او را به محکمه، یا به افرادی که از پی گیری کنندگان مساله اند معرفی کند تا آنان قضیه را تعقیب کنند؟

وظیفه اصلی آن است که علاوه بر شایعه، بلکه گناه واقع شده نیز منتشر نشود. تا قبح آن ریخته نشود.

مردی به امام هفتم گفت چیزی به کسی (که دارای ایمان به خدا و پایبند به دستوارت دین است) نسبت می دهند و نسبت دهندگان از افراد با وثوق اند ولی وقتی با آن شخص صحبت کردم آن را به شدت انکار کرد و من در شک واقع شده ام چه کنم؟ امام فرمود:

«کذب سمعک و بصرک عن اخیک ». در این هنگام، گوش وچشم خود را تکذیب کن.

شایعه پرداز باید به این حقیقت بیندیشد که مشمول نفرین الهی و در شمار دروغگویان است. و عمل او بدترین شیوه مردم آزاری است و گواهی و شهادتش در جامعه از اعتبار ساقط است.

با توجه به آسیب پذیری شدید جامعه ما نسبت به رواج شایعات و تلاش فراوان دشمن در ترویج شایعه های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی در جامعه و تخریب سلامت و تعادل روانی مردم، جا دارد که ما به دامن زدن به بازار داغ شایعات کمک نکنیم.

برای اصلاح آن بکوشیم و به برادران و خواهران هموطن خود تهمت بیجا نبندیم و شایعه سازی نکنیم که هم کیفر دنیوی و آخروی دارد، و هر سخنی که مایه تضعیف شخصیت دیگران شود تعزیر دارد.

نگارنده: سید علی اکرمی روانشناس و مشاور

انتهای پیام/