مسئله سرنگونی سوخوی روسیه توسط ترکیه، تعامل دیپلماتیک روسیه با ترکیه را کنار زده و آتش جنگ لفظی مقامات دو کشور را شعلهور ساخته است. واکنش روسیه به اقدام ترکیه اگرچه با تحرم های سبک اقتصادی آغاز شده، اما با شیب ملایمی در حال گسترش بوده و امروز به بخش انرژی و گاز دو کشور و در نتیجه مسئله انرژی اروپا رسیده، طوری که روسیه اعلام کرده طرح انتقال گاز از خاک ترکیه به اروپا (طرح ترک استریم) را تا اطلاع ثانوی تعلیق کرده است.ترکیه نیز در مقابل از این اقدام استقبال و آینده این طرح را با توجه به سیاست های جدید مسکو غیر قابل اجرا دانسته است.
این موضوع گیریها در حالی است که 18کشور اروپایی از مصرف کنندگان گاز روسیه بوده و ترکیه پنجاه و هفت درصد از گاز طبیعی مورد نیاز خود را از روسیه تأمین می کند. اما بعد دیگر این موضع گیری این است که روسیه با لغو این طرح که به ابداع خود آنها به وجود آمده بود مجبور شده راه دیگری برای صادرات گاز خود به اروپا پیدا نماید؛ طوری که زمزمه هایی از بررسی طرحهای گذشته از جمله خط لوله نورث استریم منتشر شده است. اما آمریکا این اقدام روسیه را اقدامی سیاسی و نمایشی توصیف کرده است.[1]
در حالی که گمانه‌زنی‌های متعددی در رابطه با علل تنش روسیه و ترکیه و تبعات آن جریان دارد واقعیت این است که بیش از یک دهه بحران گازی اروپا با روسیه بار دیگر اهمیت پیدا کرده و تحت تاثیر سرنگونی جنگنده روسیه قرار گرفته است. تسری مناقشه دو کشور به بحث انرژی روسیه این فرضیه را تقویت کرده که گویی جنگده آمریکایی ترکیه طرح خط لوله نفتی روسیه به غرب را نشانه گرفته و آمریکا نقش ویژه ای در آن داشته است.
همه اینها در حالی است که در تاریخ انتقال گاز روسیه به اروپا؛ طرح ها و خطوط لوله گازی متعددی ایجاد شده که عمدتا مولود بحران‌های متعدد این کشور با اروپابوده اند. برای نمونه خط لوله ترک استریم که با مخالفت آمریکا در حال بررسی و احداث بود و تحت تاثیر بحران اوکراین به وجود آمده بود، اما با تنش دو کشور این طرح نیز متوقف شد و بار دیگر اهداف آمریکا پیش رفت.
*سیاست گازی روسیه
روسیه در حالی که 31 درصد کل ذخایر گاز جهان را در کنترل دارد، اهداف سیاست خارجی خود را با منابع انرژی خود گره زده و در بسیاری از موارد از این ابزار برای اهداف خود بهره برده است. به بیان دیگر دکترین سیاست خارجی روسیه وابستگی خاصی با منابع عظیم انرژی آنها دارد. این سیاستی است که رئیس‌جمهور روسیه بار ها بر آن تاکید کرده و در سیاست خارجی این کشور بروز کرده است.
سیاست‌های ده سال اخیر روسیه در قبال همسایگان خود و استفاده از سلاح گازی یا جنگ گازی علیه حکومتهای ناهمسو با منافع مسکو نمود عینی داشته است. برای نمونه بستن شیرهای گاز به روی اوکراین در زمستانی سرد و یخبندان، هشداری برای مصرف‌کنندگان اروپایی بود که به شدت به گاز روسیه وابسته هستند؛ اقدامی که مورد هجمه سنگین آمریکاییها قرار گرفت و روزنامه نیویورک تایمز آن را «استراتژی خشونت آمیز برای تقلیل گاز روسیه به اروپا» تعریف کرد.
*سیاست کشور های اروپایی و آمریکا
اتحادیه اروپا به عنوان دومین مصرف کننده بزرگ گاز جهان، پس از ایالات متحده وابستگی قابل ملاحظه ای به واردات گازطبیعی داشته و روسیه به عنوان بزرگترین صادرکننده گاز به اروپا، پس از مناقشات گازی سال های 2006 و 2009، عملاً به طرف غیرقابل اعتمادی برای اروپا تبدیل شده و قطع صادرات گازبه اوکراین در ژانویه ۲۰۰۶، قطع گاز بلاروس در ژانویه ۲۰۰۷و تهدید مکرر گاز پروم به قطع صادرات انرژی به برخی کشور های حامی آمریکا بیانگر تمایل روسیه به استفاده از منابع خود با مقاصد سیاسی است.
کشور های اروپایی در تلاش هستند از میزان وابستگی خود به گاز روسیه بکاهند و از قراردادهای بلند مدت که در راستای خواست مسکو به این کشورها تحمیل شده دوری نمایند. لذا در چشم انداز سیاستمداران اروپایی اولتیماتوم روسیه در رابطه با انرژی اروپا امری محتمل و غیر قابل اجتناب است.
همه اینها در حالی است که تاریخ رابطه گازی روسیه با اروپا موازنه ای به وجود آورده که در آن اروپا به گاز روسیه وابسته شده و روسیه نیز به درآمدهای صادراتی از اروپا وابسته است.در این مناقشه آمریکا از هر فرصتی برای ضربه به اهداف روسیه و در حمایت از همپیمانان اروپایی خود بهره برده و بارها در عملی شدن طرحهای روسیه برای انتقال گاز به اروپا اخلال ایجاد کرده است. این سیاست آمریکا در رابطه با بحران اوکراین به جایی رسید که طرح انتقال گاز از آمریکا به روسیه نیز مطرح شد.در این راستا مروری بر مناقشه تاریخی روسیه با اروپا و آمریکا در رابطه با صادرات گاز و طرحهای تاریخی در این زمینه از اهمیت فوق العاده ای برخوردار خواهد بود.
*طرح هایی که با مشارکت و ابتکار روسیه ایجاد شده است
خط لوله نورث استریم [2]
این خط لوله که از جمله خطوط گازی روسیه به اروپا است که سالها گاز روسیه از شمال اوکراین به آلمان، فرانسه و سایرکشور‌های اروپا منتقل کرده است. توافق اولیه این طرح که به سال 1997 و با ابتکار روسیه و فرانسه شروع شد، قبل از بحران اوکراین در انتقال گاز روسیه به اروپا داشت که حتی قبل از بحران فعلی اوکراین بارها در کشورهایی مانند لهستان و دیگر کشورهای اروپای شرقی به مانع سیاسی روبه‌رو بود(یعنی از سوی کشورهائی که بیشتر به واشنگتون وابسته هستند.)
طرح گازی سات استریم[3]
اعلام این طرح به تاریخ 23 ژوئن 2007 و توافق اولیه شرکت گازپروم روسیه و شرکت انی ایتالیا مر بوط است که با مشارکت شرکت نفت و گاز آلمانی وینترسهل و شرکت گاز و الکتریسیته فرانسه گسترش یافت. این طرح به مراحل پیشرفته ای رسید تا این که با شکل گیری بحران اوکراین روند اجرای آن را متوقف نمود. لازم به ذکر است که آمریکا در توقف این پروژه به دلیل حمایت از اوکراین نقش ویژه ای داشت؛ طوری که تحت فشار ایالات متحده، بلغارستان در دسامبر 2014 کار سات استریم را متوقف کرد و بر این اساس طرح با شکست مواجه شد. [4]
بلو استریم [5]
این پروژه در سال 1997 توسط ترکیه و روسیه به امضا رسید و ساخت و لوله گذاری آن با مشارکت روسیه و شرکت ایتالیایی انی از طریق دریای سیاه انجام شده و به ترکیه رسید و درحال حاضر نقش ویژه ای در انتقال گاز روسیه به ترکیه و اروپا دارد.خط لوله «بلو استریم»، به صورت مستقیمگاز روسیه را از طریق بستر دریای سیاه به ترکیه عبور می دهد. [6]
نورث استریم( 2)
اجرای پروژه نورث استریم( 2) بخشی از برنامه روسیه برای ایجاد خط لوله گازی بدون اتکا به اوکراین بود. براساس توافق اولیه،خط لوله گازی نورث استریم( 2)برای انتقال سالانه 55 میلیارد متر مکعب گاز از سواحل روسیه از طریق دریای بالتیک به ساحل آلمان برنامه ریزی شده بود در حالی که اوکراین از احداث خط لوله گازی نورث استریم(2) به شدت منتقد بود و معتقد بود که احداث این خط لوله گازی با پروژه های اوکراین و اروپا مغایرت دارد و با هدف محروم ساختن اوکراین از قابلیت انتقال گاز و از دست دادن حدود 2 میلیارد دلار هزینه انتقال و تقویت انحصار گازی روسیه در بازار اروپا انجام می گیرد.
اما روسیه در مقابل روسیه مدعی بود که ، این کشور، احداثخط لوله‌های دریایی نورث استریم و ساوت استریم را برای انتقال گاز به خود در دستور کار قرار داده تا هزینه‌های انتقال از کشورهای واسطه مثل اوکراین را بکاهد. طرح احداث این خط لوله تا به حال به دلیل مخالفت آمریکا و با اعتراض کشور های بلغارستان، جمهوری چک، اسلوواکی، استونی، یونان، مجارستان، لیتوانی، لتونی، لهستان و رومانی در مقرر اتحادیه اروپا به جایی نرسیده است.
ترکیش استریم[7]
خط لوله ترکیش استریم جدیدترین تلاش روسیه برای انتقال گاز خود به اروپا بعد از بحران اوکراین بود که با تنش بین روسیه و ترکیه روند اجرای آن متوقف شد. بر مبنای این طرح که با مخالفت آمریکا درجریان بود؛ قرار بود گاز روسیه را از طریق ترکیه به یونان و سپس به دیگر کشورهای اتحادیۀ اروپا متصل سازد. ترکیش استریم پاسخ مسکو به تخریب سات استریمبود. بر مبنای این طرحقرار بود اوکراین دور زده شود و گاز روسیه تا ایتالیا انتقال داده شود.لغو این پروژه در حالی صورت گرفت که مسکو و آنکارا ماه گذشته و پیش از آغاز حملات هوایی روسیه در سوریه اعلام کرده بودند که این پروژه را به رغم اختلافات دو کشور به خصوص نگرانی آمریکا آغاز کرده اند. در این پروژه قرار بود چهار خط لوله به طول ۹۰۰ کیلومتر در زیر دریای سیاه جنوب روسیه را به غرب ترکیه پیوند دهد.
*طرح هایی که بدون مشارکت روسیه و برای حذف روسیه طراحی شده اند
خط لوله ترانس آناتولی
احداث خط لوله ترانس آناتولی از جمله طرحهای مورد حمایت اروپا و آمریکا برای مهار روسیه است.احداث خط لوله ترانس آناتولی اقدام مهمی جهت انتقال گاز جمهوری آذربایجان به اروپاست.قراداد ترانس آناتولی در تابستان سال 1391 امضا شده که م
